الهه رسا
یسرا در آخرین اثر نقاشی خود زیر عنوان«آرزوی یک دختر افغان»، حسرت یک دختر دانش‌آموز را نقاشی کرده است. این تصویر ماهیت اعتراضی دارد. اعتراض به این که خانواده‌ها اعتنایی به محرومیت دختران از مکتب و آموزش ندارند.
تصویر سیاه‌و‌سفید دختری دانش‌آموز با چشمان گریان در پس‌زمینه‌ی یک خانواده که زندگی معمولی شان جریان دارد، دیده می‌شود؛ اما انگار این دختر توسط اعضای خانواده‌‌اش به فراموشی سپرده شده است. این نقاشی اشاره به این موضوع دارد که خانواده‌ها نباید تسلیم محدودیت طالبان در زمینه‌ی ممنوعیت آموزش دختران می‌شدند.
یسرا به رسانه‌ی رخشانه می‌گوید، این نقاشی درد و رنج میلیون‌ها دانش‌آموز و دانشجوی دختر را به تصویر کشیده است.
یسرا ۲۰ سال سن دارد و دانشجوی دانشکده‌ی هنرهای زیبای دانشگاه هرات بود که با ممنوعیت تحصیل دختران توسط طالبان، از ادامه‌ی تحصیل محروم شد؛ اما این محدودیت طالبان برای یسرا پایان کار نبود.
او یک سال است که هنر تذهیب‌کاری روی شیشه، سفال و کاغذ را تمرین می‌کند. هدفش این است که مشعل هنر روشن بماند: «درآمد خاصی از کارهای خود ندارم، چون وضعیت اقتصادی مردم خیلی خراب است. مانند دوران حکومت پیشین نمی‌توانیم در نمایشگاه‌ها شرکت کنیم و طالبان اجازه‌ی این کار را هم برای ما نمی‌دهند.»
طالبان بر حوزه‌ی هنر نیز به سان حوزه‌های دیگر محدودیت‌های زیادی وضع کرده‌اند. این گروه سال گذشته انتخاب رشته‌ی هنر را برای دختران در دانشگاه ممنوع اعلام کردند. کشیدن چهره‌ی انسان نیز از نظر طالبان حرام است: «انتقال تابلوها هم خیلی برای ما سخت شده و نقاشی چهره و فیگور را مخفیانه منتقل می‌کنیم تا کسی متوجه نشود و برای ما مشکل خلق نشود.»
یسرا می‌گوید، درآمد اصلی هنرمندان از این رشته بیشتر از فرمایش فیگور و چهره به دست می‌آید، چیزی که از نظر طالبان حرام است.
شکیلا[مستعار] ۲۲ ساله، یکی دیگر از دانشجویان رشته‌ی هنرهای زیبای دانشگاه هرات است. او نان‌آور خانوادهی هفت‌نفری خود است. مدت شش ماه می‌شود که در یکی از گالری‌های هنری کار می‌کند.
شکیلا با کار در گالری و معاش ماهانه‌ی شش‌هزار افغانی، مصارف خانوادهی خود را تامین می‌کند. او می‌گوید: «من از طریق هنر خود تلاش دارم تا خرج خانوادهی خود را پیدا کنم، ولی فعلا کار ما به گونه‌ی مخفی است و این ترس را همیشه در دل دارم که طالبان خبر شوند و خودم و یا کار من به مشکل برخورد.»
شکیلا معتقد است که وضع محدودیت‌های گروه طالبان باعث شده که او نتواند آثارش را برای فروش به نمایش بگذارد: «هنر را منع کردند و در حالتی‌که آثار زنان هنرمند راهی برای به نمایش‌گذاشتن و فروخته‌شدن نداشته باشد، پس با ادامه‌ی این وضعیت، زنان آینده‌ی درخشانی در عرصه‌ی هنر ندارند.»
شکیلا در نقاشی زیرنام«امید فردا»، پیام مشخصی به دختران در افغانستان دارد، دختران در حالتی که از حق تحصیل و کار محروم اند، به امید پیروزی باید با محدودیت‌های گروه طالبان مبارزه کنند. او می‌گوید: «زنان و دختران بعد از محرومیت از حق تحصیل و کار، در تاریکی مطلق قرار دارند، هر چند مبارزه دشوار است؛ اما تسلیم نشوند و تلاش کنند تا به حقوق خویش برسند.»
مشعل هنر در دست دختران هراتی
چهار دختر هراتی دور از دغدغه‌ها و محرومیت‌های اعمال‌شده بر فعالیت‌های دختران و زنان از سوی طالبان، مصروف تذهیب کوزه‌های سفالی در گالری ارباب‌زاده هستند. این دختران با دقت زیاد و چشم‌های تیزبین نقش‌های ریز را بر روی این کوزه‌ها خلق می‌کنند تا حاصل کار شان ذوق مشتریان را برباید و به فروش برسد.
ده‌ها دختر در گالری ارباب‌زاده، دوره‌های نقاشی، مینیاتوری و تذهیب را آموزش دیدند و مصروفیت در این گالری را تنها روزنه‌ی امید در این روزهای سیاه می‌دانند که زنان در حصار خانه‌ها گیر مانده‌اند و حتی نمی‌توانند به مکتب، دانشگاه و مراکز آموزش زبان بروند.
حدود دو دهه قبل گالری«ارباب‌زاده» با سرمایه‌گذاری یک میلیون افغانی در ولایت هرات تأسیس شد و هنرجویان در بخش‌های گرافیک، نقاشی، مینیاتوری، تذهیب، چاپ دستی روی لباس، چوب، شیشه، گلیم و ابریشم دوره‌های آموزشی را سپری کرده و می‌کنند.
هنرجویان دختر سه روز در هفته را در این گالری سپری می‌کنند و روزهای دیگر را در خانه به کارهای شان ادامه می‌دهند.
فقر و بی‌کاری در زیر حاکمیت طالبان به بالاترین سطح رسیده و بسیاری از خانواده‌ها قادر نیستند که هزینه‌های آموزشی دختران شان را بپردازند، به همین منظور گالری«ارباب‌زاده» بخشی از دوره‌های آموزشی را رایگان ارائه می‌کند.
ماریا سامر ارباب‌زاده دو سال می‌شود که مسوولیت بخش دختران گالری را به عهده گرفته است. در روزگاری که زنان و دختران افغانستان دشوارترین لحظات عمرشان را سپری می‌کنند، او تلاش می‌کند تا این چراغ هنر برای دختران خاموش نشود.
ماریا در صحبت با رسانه‌ی رخشانه می‌گوید، رده‌ی سنی هنرجویان این گالری بین سنین ۱۵ الی ۴۵ سال است که در جمع هنرجویان، دانش‌آموزان بالاتر از صنف ششم، دانشجویان محروم از تحصیل و زنان خانه‌دار شامل‌اند: «از هر طیف جامعه شامل دانش‌آموزان، دانشجویان محروم از تحصیل و زنان خانه‌دار در گالری ما کار می‌کنند.»
خانم ارباب‌زاده روی‌آوردن دختران به هنر را برای دور شدن از انزوا و خانه‌نشینی موثر می‌داند. به باور او علاوه بر مصروفیت دختران در این حوزه، آن‌ها می‌توانند برای خود و خانوادهی خود منبع درآمدی به دست آوردند.
ارباب‌زاده می‌گوید: «منبع درآمد این گالری تنها از فروش آثار هنرمندان به دست می‌آید. به گونه‌ا‌ی که گالری مواد خام برای تولید اثر هنری از قبیل تابلو، رنگ و برس هنرمندان را تامین می‌کند و درآمد حاصل از فروش آثار هنری هنرمندان، ۵۰ درصد به گونه‌ی سهمیه‌بندی به گالری تعلق می‌گیرد.»
کریم ارباب‌زاده، مالک گالری«ارباب‌زاده» است. او می‌گوید: «اهل هنر با تکیه بر این محدودیت‌ها، از کار کردن دست نکشند و تلاش کنند در قسمت صنایع دستی و هنرهایی مثل نقاشی و مینیاتوری بر روی سفال، سرامیک، شیشه و گلیم کار کنند.»
کریم ارباب‌زاده می‌گوید که هنرجویان دختر بر اساس تقاضای بازار، آیات قرآن را با خط‌های نستعلیق و برجسته بر روی تابلو و گلیم کار می‌کنند.
طالبان در دوره‌ی قبلی تسلط شان بر افغانستان، نیمه‌ی دوم دهه‌ی ۹۰ میلادی، نیز محدودیت‌های شدیدی بر فعالیت نقاشان و مینیاتوریست‌ها وضع کرده بودند که در آن زمان نیز برخی از نقاشان و مینیاتوریست‌ها کشور را ترک کرده و راه مهاجرت را در پیش گرفته بودند.
سرنگونی رژیم طالبان در سال ۲۰۰۱ در حمله‌ی ائتلاف جهانی به رهبری ایالات متحده آمریکا، فصل تازه‌ای برای رشد هنر در افغانستان، به‌ویژه برای زنان باز کرد. زنان در طی دو دهه توانستند که در عرصه‌ی هنر و فعالیت‌های هنری خوش بدرخشند و در نمایشگاه‌های متعدد، بدون کدام محدودیت شرکت کرده و از فروش آثارشان کسب درآمد کردند.
اما آن تاریخ دوباره تکرار شد و با تسلط دوباره‌ی طالبان در آگست ۲۰۲۱، حوزه‌ی هنر از سوی این گروه محدود شد و بیشتر نقاشان و مینیاتوریست‌ها افغانستان را ترک کردند.
هرات با پیشینه‌ی فرهنگی و هنری پربار در بخش نقاشی و مینیاتوری، در افغانستان پیشتاز بود؛ اما اکنون در زیر حاکمیت طالبان بازار هنر از رونق افتاده است.
با آن‌هم، گالری«ارباب‌زاده» در دو سال پسین آثار هنری‌اش را در ۱۵ نمایشگاه در داخل و خارج از کشور فرستاده است و آخرین مورد هم اشتراک در نمایشگاه«ابوحنیفه» در کابل بوده است.
این نمایشگاه به تاریخ ۲۵ سرطان در کابل گشایش یافت که طالبان آن را بزرگ‌ترین نمایشگاه آثار هنری خوانده‌اند.
ماریا ارباب‌زاده، مدیر مسوول بخش اناث گالری ارباب‌زاده می‌گوید، از ماه حمل امسال تا کنون بیش از پنجاه اثر از قبیل، تابلوهای نقاشی و مینیاتوری به فروش رسیده است.
نذیر رهگذر، یکی از ده‌ها استاد دانشگاه هرات است که با روی کار آمدن طالبان در افغانستان، کشور را ترک کرده و مهاجر شده است. او در دانشکده‌ی هنرهای زیبای دانشگاه هرات تدریس می‌کرد و اینک در فرانسه زندگی می‌کند.
او دورنمای نقاشی، مینیاتوری و در کل هنر زیر حاکمیت طالبان را تیره‌و‌تار می‌بیند؛ اما تاکید دارد که نباید هنرجویان و هنرمندان دست روی دست بگذارند و از فعالیت‌های هنری دست بکشند. آن‌ها باید برای زنده نگه‌داشتن هنر تلاش کنند.
رهگذر با اشاره به ممنوعیت آموزش دختران بالای صنف ششم، پایین بودن آگاهی خانواده‌ها از هنر و بحران اقتصادی را از دلایلی می‌داند که علاقمندی برای کار در بخش هنر در افغانستان را به پایین‌ترین سطح رسانده است: «خانواده‌ها آگاهی چندانی از هنر ندارند که دست‌کم با چنین محدودیت‌هایی بتوانند دخترها را کمک کنند و از طرف دیگر، وضعیت بد اقتصادی اجازه نمی‌دهد که کسی به فکر هنر باشد و مواد خام بخش هنر را با قیمت گزاف خریداری کند.»
رهگذر که برای رشد و معرفی هرچه بیشتر هنر، «مکتب هنر هرات» را در ایتالیا و انجمن«ماهور» را در فرانسه راه‌اندازی کرده است و طی نزدیک به دو سال، ۱۷ نمایشگاه، سیمینار، کارگاه هنری و کنسرت برپا کرده، به این باور است که دو سال زندگی در زیر سلطه‌ی گروه طالبان، زندگی افراد جامعه به خصوص زندگی زنان را مختل کرده و عقب نگهداشته است.
او می‌گوید: «هنرمند با استفاده از هنر به عنوان اپوزیسیون عمل می‌کند و در تقابل با کشمکش‌ها، گرفتاری‌ها و تقابل با شعائر بسیار سخت دینی تلاش می‌کند تا آثار هنری اش را خلق کند.»
