«آپارتاید» یکی از شدیدترین نوع جنایت علیه بشریت است. سلب حقوق اولیه انسان‌ها بر اساس نژاد، جنسیت، مذهب یا رنگ با تمامی قوانین پذیرفته‌شده بین‌المللی و میثاق‌های حقوق بشری از جمله تمامی مفاد اعلامیه جهانی حقوق بشر در تضاد است.
تبعیض نهادمندی که در افغانستان علیه زنان اعمال می‌شود یکی از مصادیق روشن «آپارتاید» است. با این حال، آگاهی در مورد «آپارتاید جنسیتی» هم به لحاظ مفهومی و تیوریک و هم به لحاظ شیوه‌های مبارزه و جلوگیری از آن تاکنون به اندازه کافی وجود ندارد. رسانه‌ی رخشانه با درک از همین خلاء در رشته مقالاتی سعی دارد به ابعاد این موضوع بپردازد تا در نهایت موانع موجود بر سر به‌رسمیت‌شناسی آپارتاید جنسیتی، مولفه‌های این جنایت علیه بشریت را برجسته و مراحل پیشبرد کارزار جلوگیری از آپارتاید جنسیتی در افغانستان را بررسی کند.
نوشتار یکم: تاریخچه
«آپارتاید» کلمه‌ای است که از زبان افریقایی گرفته شده است و به معنایی «جدایی» (separateness) یا «حالت جدایی» (a parthood) است. نخستین‌بار این کلمه در سال [۱]۱۹۲۹ به کار برده شد؛ زمانی که حزب ملی در افریقای جنوبی با شعار جدایی‌سازی برنده انتخابات سراسری شد. این حزب سپس، در سال ۱۹۴۸، زمانی که به رهبری فرانسوا مالان به قدرت رسید، آپارتاید را به سیاست رسمی دولت تبدیل کرد.
دانیل فرانسوا مالان (۱۸۷۴-۱۹۵۹) منبع: گالری ملی پرتره.
هدف اصلی سیاست آپارتاید جدایی‌سازی نژادی برای حفظ سلطه و برتری بلامنازع سفید پوستان بر سایر گروه‌های نژادی بود. پیش‌فرض اصلی نهفته در سیاست آپارتاید نژادی نابرابری ماهوی میان انسان‌هاست که بر اساس آن گروه‌های نژادی مختلف از جایگاه یکسان و برابر انسانی برخوردار نیستند و در نتیجه مستحق حقوق و مزایای انسانی یکسان نیز تلقی نمی‌شوند. پایه اصلی آپارتاید بر اصل نابرابری ذاتی انسان‌ها استوار است و جامعه انسانی بر مبنای «رنگ»، «نژاد» و «جنسیت» به دسته‌های «برتر» و «فروتر» دسته‌بندی می‌شوند. چگونه آپارتاید نژادی در افریقای جنوبی اعمال شد؟
۱.نهادینه‌سازی آپارتاید نژادی
پس از برنده‌شدن حزب ملی افریقا در انتخابات ۱۹۴۸در افریقای جنوبی و به قدرت‌رسیدن فرانسوا مالان، دولت او گام به گام مجموعه سیاست‌هایی را روی دست گرفت که در نهایت به انزوا و محرومیت شدید سیاه‌پوستان از حقوق اولیه‌شان در عرصه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی-فرهنگی و مدنی منجر شد. این سیاست‌ها در قالب مجموعه قوانین پیچیده و درهم تنیده به گونه‌ای اجرا شد که در عمل سیاه‌پوستان و رنگین پوستان تمامی حقوق اولیه و انسانی خویش را از دست دادند.
۲.ممنوعیت ازدواج مختلط نژادی
در نخستین اقدام، دولت فرانسوا مالان، «قانون ممنوعیت ازدواج مختلط نژادی» را در سال ۱۹۴۹ به تصویب رساند که براساس آن گروه‌های نژادی مختلف نمی‌توانستند با هم ازدواج کنند و حتا با هم روابط جنسی داشته باشند. ارتباط جنسی مختلط جرم اعلام شده و افراد براساس آن در دادگاه‌ها محاکمه می‌شدند.
۳.قانون ثبت نفوس
با فاصله اندکی پس از تصویب قانون منع ازدواج، دولت «قانون ثبت نفوس» را به تصویب رساند. بر اساس این قانون، گروه‌های نژادی در ابتدا به سه گروه تقسیم شدند: (الف) بنتو یا همان سیاهان؛ (ب) رنگین‌پوستان و (پ) سفیدپوستان. بعدها گروه (ت) یعنی آسیایی‌ها نیز به این دسته‌بندی اضافه شد. براساس این قانون، هر فرد غیرسفیدپوست بالای ۱۸سال باید با خود شناسنامه/تذکره نژادی می‌داشتند؛ شناسنامه‌هایی که به جای برخورداری از حق شهروندی سندی برای محرومیت از این حقوق به شمار می‌آمد.
۴. قانون منطقه ویژه گروه‌های نژادی
به تبع قانون ثبت نفوس، در هفتم جولای ۱۹۵۰ «قانون منطقه ویژه گروه‌های نژادی» به تصویب رسید. این قانون مهم‌ترین قانون تبعیض نژادی در دوران آپارتاید بود که از سال ۱۹۵۰ تا سال ۱۹۹۱ در این کشور اعمال شد.
براساس این قانون، وزارت داخله افریقای جنوبی موظف شد تا مناطق ویژه‌ای را برای گروه‌های نژادی تعیین کند تا هر یکی از این گروه‌ها صرفا در مناطق تعیین‌شده از سوی حکومت زندگی، تجارت و رفت و آمد کنند. پس از مشخص‌شدن این مناطق، حکومت با استملاک زمین‌ها و دارایی‌های گروه‌های نژادی آن‌ها را مجبور به جابجایی و سکونت در مناطق تعیین‌شده میکرد.
در این میان، تنها سفیدپوستان اجازه داشتند تا در مناطق ویژه سایر گروه‌های نژادی رفت‌وآمد یا تجارت و سرمایه‌گذاری کنند.
حکومت پس از تصویب این قانون اقدام به جابجایی اجباری گسترده گروه‌های نژادی به ویژه سیاه‌پوستان کرد. در موارد زیادی بدون اطلاع قبلی یا با فاصله اندکی پس از اطلاع‌رسانی به محلات مسکونی سیاه‌پوستان یورش برده و آن‌ها را از خانه‌های‌شان بیرون می‌کردند. براساس آمارها، در فاصله ۱۹۵۰ تا ۱۹۸۳ دست‌کم ۳.۵ میلیون سیاه‌پوست از مناطق‌شان بیرون رانده شده و در یکی از مناطق ده‌گانه ویژه سیاه‌پوستان، که از آن‌ها به‌عنوان «بنتوستان» (bantustans) یاد می‌شدند اسکان داده شدند[۲].
۵.قانون عبور و مرور
این قانون که در سال ۱۹۵۲ به تصویب رسید مجموعه قوانین مرتبط به عبور و مرور سیاه‌پوستان، در مناطق سفیدپوستان، را اصلاح و یک‌دست کرد و بر اساس آن همه سیاهان بالای ۱۶سال باید دارای گذرنامه می‌بودند که تمامی مشخصات از جمله نام کارفرما در آن درج بود. طبق این قانون یک فرد سیاه‌پوست نمی‌توانست بیش از ۷۲ ساعت در منطقه شهری سفیدپوستان اقامت کند.
منبع: آرشیف مبارزه با آپارتاید
این قانون به شدت عبور و مرور سیاه‌پوستان را در مناطق شهری به جز برای کار محدود میکرد و عملا تردد آن‌ها در سطح شهرها ممنوع بود. گذرنامه‌ها در هنگام تردد باید مهر ورود می‌خوردند در غیر آن صورت مجازات شدیدی از جمله زندان در انتظار صاحب گذرنامه بود.
۶.قانون تسهیلات جداگانه
در سال ۱۹۵۳ قانونی به تصویب رسید که در چارچوب آن گروه‌های مختلف نژادی نمی‌توانستند از خدمات عمومی و شهری از قبیل وسایل حمل و نقل عمومی، آموزش، بهداشت و سایر خدمات به صورت مشترک استفاده کنند. تنها استثنا خیابان‌ها و جاده‌ها بود. در عمل خدمات با کیفیت بهتر به سفیدپوستان اختصاص یافت و سیاه‌پوستان از حداقل خدمات و با کیفیت بسیار پاییین می‌توانستند بهره ببرند.
براساس این قانون، در ابتدا پذیرش سیاه‌پوستان در مکاتب سفیدپوستان ممنوع شد و در مراحل بعدی کالج‌ها و دانشگاه‌های جداگانه برای سیاه‌پوستان ساخته شد تا آن‌ها نتوانند در دانشگاه‌های سفیدپوستان تحصیل کنند. خدمات آموزشی در این مکاتب و دانشگاه‌ها در پایین‌ترین حد ممکن بود و فارغ‌التحصیلان این دانشگاه‌ها فقط مي‌توانستند به‌عنوان نیروی کار در زیردست سفیدپوستان کار کنند.
منبع: دانش‌نامه‌ی آزاد
۷. قانون حاکمیت خودگردان مناطق سیاهان
در ادامه سیاست آپارتاید، در سال ۱۹۵۹، حکومت «قانون حاکمیت خودگردان مناطق سیاهان» را به تصویب رساند که بر اساس آن حکومت مرکزی مسوولیتی در برابر فراهم کردن خدمات به مناطق سیاهان نداشت و آن‌ها باید از عواید داخلی خود هزینه خدمات عمومی را فراهم می‌کردند؛ چیزی که با توجه به نبود درآمد به گسترش فقر، تنگدستی و مهم‌تر از همه حاشیه‌نشینی و محرومیت بیشتر منجر می‌شد.
در سوی دیگر، حکومت با به‌رسمیت‌شناسی «حاکمیت خودگردان» در عمل حق رأی‌دهی سیاه‌پوستان و رنگین‌پوستان را از آن‌ها گرفت و در مواردی حتی تابعیت و شهروندی افریقای جنوبی نیز از آن‌ها سلب شد.
در طی نزدیک به نیم‌قرن مجموعه قوانین تبعیض‌آمیز زیادی با هدف جدایی‌سازی نژادی و اعمال تبعیض علیه سیاه‌پوستان و رنگین‌پوستان وضع شد. این مجموعه قوانین، نظامی از تبعیض نژادی را ایجاد کرد که از آن به‌عنوان آپارتاید نژادی یاد می‌شود.
مبارزه با آپارتاید نژادی
همزمان با اعمال سیاست آپارتاید، به‌خصوص پس از تصویب قانون ثبت‌نفوس و قانون عبور و مرور مقاومت و مبارزه علیه آپارتاید نژادی آغاز شد. دو حزب عمده مدافع حقوق سیاه‌پوستان، حزب کنگره‌ی ملی افریقا و حزب کنگره‌ی پان افریقایی مبارزات خود را در سه محور اعتراضات مسالمت‌آمیز، مقاومت انفعالی و شورش مسلحانه آغاز کردند.
در سال ۱۹۶۰ یکی از این اعتراضات، در شهر شارپ‌ویل با شلیک پولیس به سوی معترضان به خشونت کشیده شد. ۶۹ نفر کشته و ده‌ها نفر دیگر زخمی شدند. پس از این واقعه سرکوب مدافعان حقوق سیاه‌پوستان شدت گرفت و مجوز همه احزابی که در این راستا فعالیت می‌کردند، لغو شد.
اما؛ آنچه که مبارزه با آپارتاید را به نتیجه رساند و در نهایت این نظام تبعیض نهادی در قوانین بین‌المللی جنایت کیفری قلمداد شد، اقداماتی بود که در خارج از افریقای جنوبی و در سطح بین‌المللی صورت گرفت.
در بخش دوم این نوشتار، مهم‌ترین اقدامات بین‌المللی در راستای به‌رسمیت‌شناسی «آپارتاید نژادی» به‌عنوان جنایت کیفری بررسی می‌شود.
ادامه دارد…
[۱] Walton, F. Carl; Udayakumar, S.P.; Muck, William; McIlwain, Charlton; Kramer, Eric; Jensen, Robert; Ibrahim, Vivian; Caliendo, Stephen Maynard; Asher, Nhia (2011). The Routledge Companion to Race and Ethnicity. New York: Routledge Books.
[۲] South Africa – Overcoming Apartheid, African Studies Centre of Michigan State University.
