در قوانین بین‌المللی دو کنوانسیون مهمی وجود دارد که مبنای حقوقی مبارزه با جنایت «آپارتاید نژادی» در افریقای جنوبی به شمار می‌آیند. این هر دو کنوانسیون به لحاظ محتوا ظرفیت‌هایی دارد که می‌توان از آن‌ها به عنوان مبنای حقوقی برای مبارزه با «آپارتاید جنسیتی» نیز استفاده کرد. تمرکز این نوشتار البته بر روند مبارزاتی است که در نهایت در سطح بین‌المللی منجر به شناسایی «آپارتاید» به‌عنوان «جنایت علیه بشریت» شد.
۱- مبارزه داخلی
مبارزه با نابرابری نژادی تاریخ طولانی در افریقای جنوبی دارد و همپای تبعیض علیه سیاه‌پوستان وجود داشته است. مبارزه با آپارتاید بخشی از همین مبارزه برای برابری سیاهان است که البته پس از روی کار آمدن فرانسوا مالان و اعمال آپارتاید وارد مرحله تازه‌ای شد.
جریان‌های مختلفی در داخل افریقای جنوبی علیه «آپارتاید نژادی» مبارزه کردند. شیوه‌های مبارزه با آپارتاید نیز متنوع و مختلف بود. شماری از فعالان، شیوه‌های مسالمت‌آمیز و مدنی را انتخاب کردند از قبیل تحریم، اعتصاب و نافرمانی‌های مدنی. از سال ۱۹۴۹ تا ۱۹۵۹ اعتراضات به صورت متناوب؛ اما پراکنده و نامنسجم ادامه داشت.
در سال ۱۹۵۹ شماری از چهره‌های فعال و تندروتر کنگره ملی افریقا «کنگره پان افریقایی» را پایه‌گذاری کردند و در ۲۱ مارچ ۱۹۶۰ تظاهرات بزرگی را علیه قانون عبور و مرور برگزار کردند. این تظاهرات در شهر شارپ‌ویلی به خشونت کشیده شد و نزدیک به هفتاد نفر کشته شدند.
حکومت پس از آن حالت اضطراری اعلام کرد و نزدیک به ۱۸ هزار نفر را، به شمول رهبران کنگره ملی و کنگره پان افریقایی، بازداشت کرد و هر نوع تجمعی را ممنوع کرد. از این تاریخ به بعد، مبارزات مخفی و مسلحانه علیه نظام آپارتاید شروع شد.
در دهه ۱۹۷۰ جنبش خودآگاهی سیاهان پایه‌گذاری شد. این جنبش در کنار همدستی با کنگره ملی افریقا برنامه‌هایی را برای ارتقای سطح خودباوری میان سیاه‌پوستان روی دست گرفت. همزمان با اقدامات مسلحانه، مبارزه حتی در سطح دانش‌آموزان نیز گسترش یافت. در یکی از موارد، تظاهرات دانش‌آموزان علیه زبان ملی به شدت سرکوب شد و ده‌ها دانش‌آموز با شلیک نیروهای حکومتی کشته شدند.
عکس: موزیم آپارتاید.
از اواسط دهه ۷۰ اتحادیه‌های کارگری نیز به جمع معترضان و اعتصاب‌کنندگان پیوستند. رفته رفته دامنه‌ی اعتراضات به کلیساها، گروه‌های دیگر حتا و به داخل پارلمان سرایت کرد.
۲. اقدامات بین‌المللی
تا اوایل دهه ۱۹۶۰ اقدام خاصی در سطح بین‌المللی به عنوان مخالفت با آپارتاید صورت نگرفته بود. اما کشتار معترضان، در شارپ‌ویل، آهسته در موضع سازمان ملل تغییر ایجاد کرد و ۲۹ عضو سازمان ملل، قطعنامه‌ای را در شورای امنیت پیشنهاد کرد که در آن از تبعیض نژادی به شدت انتقاد شد و از افریقای جنوبی خواست که به آپارتاید پایان دهد. قطعنامه ۱۳۴ شورای امنیت آغاز فشار بین‌المللی بود.
موج تحریم‌ها
پس از کشتار دانش‌آموزان، سازمان ملل به کمیته‌ی ویژه ماموریت داد تا آپارتاید نژادی در افریقای جنوبی را زیر نظر بگیرد و راهکارهایی را برای مقابله با آن پیشنهاد کند. در هفتم اگست ۱۹۶۳ این کمیته متن قطعنامه ۱۸۱ را به شورای امنیت پیشنهاد کرد که در آن‌جا به تصویب رسید. در این قطعنامه از همه اعضای سازمان ملل خواسته شده بود تا به افریقای جنوبی تسلیحات و مهمات نفروشد.
این قطعنامه هرچند الزام‌آور نبود؛ اما شماری از کشورهای مهم از جمله امریکا و انگلیس فروش تسلیحات به افریقای جنوبی را ممنوع کردند. در نوامبر ۱۹۷۷ این قطعنامه جنبه الزام‌آور پیدا کرد و در نتیجه به انزوای بین‌المللی افریقای جنوبی بیشتر کمک کرد؛ اما این اقدام کافی نبود.
عکس: موزیم آپارتاید.
در دوم دسامبر ۱۹۶۸ مجمع عمومی از کشورها و سازمان‌ها خواست تا هر نوع «مراوده فرهنگی، آموزشی، ورزشی و دیگر مراودات با رژیم نژادپرست و سازمان‌ها و نهادهایی که اعمال آپارتاید می‌کنند را تعلیق کنند». این مجمع همچنین از کشورها خواست تا به افریقای جنوبی نفت نفروشند.
تحریم‌های سازمان ملل علیه افریقای جنوبی بسیار موثر بود و به انزوای شدید این کشور انجامید. شرکت افریقای جنوبی در محافل بین‌المللی یکی پس از دیگری لغو شده و نهادهای فرهنگی، آموزشی و ورزشی نیز از حضور در جشنواره‌ها و مسابقات این کشور خودداری می‌کردند.
نهادهای فرهنگی افریقای جنوبی از حضور در جشنواره‌های بین‌المللی محروم شدند. تیم‌های کریکت، فوتبال و راگبی به شدت منزوی شدند و نتوانستند در مسابقات جهانی شرکت کنند. تحریم ورزشی تقریبا افریقای جنوبی را در انزوای مطلق قرار داد. تیم‌های ملی این کشور نتوانستند در المپیک ۱۹۶۴ توکیو شرکت کنند و به رغم تغییرات در تیم، در نتیجه فشار کشورهای افریقایی، در دور بعدی المپیک ۱۹۶۸ مکزیک، بازهم تیم‌های افریقای جنوبی از مسابقات بیرون انداخته شد.
تیم ملی کریکت به شدت در انزوا قرار گرفت و حتی تیم‌هایی از قبیل تیم ملی نیوزلند که به افریقای جنوبی سفر کرده بود از سوی سایر تیم‌های ملی تحریم شدند. تیم ملی استرالیا تمامی مسابقات کریکت با افریقای جنوبی را تحریم کرد. صدای تحریم و به انزوا کشاندن افریقای جنوبی هر روز بلندتر شد تا جایی که پاپ ژان‌پل دوم، در سفر به کشورهای همجوار افریقای جنوبی خواستار تحریم اقتصادی این کشور شد.
نقش کشورهای غربی در مبارزه با آپارتاید نژادی
در میان کشورهای غربی، سویدن از همه پیشتاز بود. اولوف پالمه (Olof Palme) نخست‌وزیر این کشور، از حامیان اصلی کنگره ملی افریقا بود. او در ۲۱ فبروری ۱۹۶۸ در نطق تاریخی اعلام کرد که: «آپارتاید قابل اصلاح نیست و باید نابود شود». [۱]
امریکا و بریتانیا روابط خود با افریقای جنوبی را حفظ کردند. این دو کشور مخالف انزوای کامل افریقای جنوبی نبودند و به جای آن طرفدار «تعامل سازنده» (Constructive engagement ) بودند. امریکا و بریتانیا قطعنامه تحریم اقتصادی نظام آپارتاید، در شورای امنیت سازمان ملل را وتو کردند و هر دو کشور کنگره ملی افریقا را در فهرست گروه‌های تروریستی قرار دادند.
کنوانسیون‌های بین‌المللی
مهم‌ترین دستاورد اما «کنوانسیون بین‌المللی منع و مجازات جنایت آپارتاید» بود (International Convention on the Suppression and Punishment of the Crime of Apartheid). این نخستین میثاق الزام‌آور بین‌المللی است که علیه «آپارتاید» تصویب شده است. نخستین بار این میثاق در ۳۰ نوامبر ۱۹۷۳ در مجمع عمومی سازمان ملل به تصویب رسید؛ اما از ۱۸ جولای ۱۹۷۶ اجرایی شد.
در ماده اول این کنوانسیون با صراحت اعلام شد که «آپارتاید جنایت علیه بشریت است». اعمال آپارتاید تهدیدی علیه صلح و امنیت جهانی اعلام شد و تاکید شد که از نظر اعضای امضاکننده این کنوانسیون، افراد، نهادها و سازمان‌هایی که مبادرت به اعمال آپارتاید می‌کنند جنایت‌کار و مجرم‌اند.
این کنوانسیون دستاورد مهمی بود و چارچوب حقوقی را برای تجرید، تحریم و انزوای بین‌المللی افریقای جنوبی فراهم کرد. پس از تصویب این کنوانسیون بسیاری از کشورها، به راحتی نمی‌توانستند با نظام، گروه‌ها و نهادهای حامی آپارتاید ارتباط برقرار کنند، چرا که بر اساس ماده سوم، حتی همکاری با نظام آپارتاید عمل مجرمانه تلقی می‌شد.
اساسنامه رم
اساسنامه رم مبنای شکل‌گیری دادگاه بین‌المللی کیفری است که صلاحیت رسیدگی به چهار نوع جرم بین‌المللی را دارد؛ از جمله نسل‌کشی، جنایت علیه بشریت، جنایت جنگی و جنایت تهاجم و حمله نظامی. این اساسنامه در هفدهم جولای ۱۹۹۸ در شهر رم ایتالیا به تصویب رسید که در آن آپارتاید به‌عنوان یکی از مصادیق جنایت علیه بشریت درج شده است.
از این تاریخ به بعد، افراد، نظام‌ها، سازمان‌ها و نهادها به جرم اعمال، همدستی و همکاری با نظام آپارتاید نژادی می‌تواند در دادگاه بین‌المللی کیفری محاکمه شود. این اساسنامه از ۱ جولای ۲۰۰۲ اجرایی شده و براساس آن دادگاه بین‌المللی کیفری در شهر لاهه هالند فعالیت خود را آغاز کرده است. افغانستان یکی از کشورهای عضو این دادگاه است.
در نوشتار بعدی مفاد این دو کنوانسیون را و این که چگونه می‌توان از آن برای تعریف، اثبات و اسناد «جرم آپارتاید جنسیتی» استفاده کرد بررسی می‌کنیم.
ادامه دارد…
[۱]Grieg, Charlotte (2008). Cold Blooded Killings: Hits, Assassinations, and Near Misses That Shook The World. Booksales Inc Remainders. P.43.
