علی صادقی
بیش از هشت ماه است که دفترکوچکش در گوشه‌ای در قلعه تاریخی اختیارالدین که به ارگ هرات معروف است، دیگر رفت و آمد گذشته را ندارد. او می‌گوید، گاهی ماه یک‌بار و گاهی هم دوماه یک‌بار، به کارگاهش سر می‌زند و فقط خاک را از روی آثار هنری‌اش پاک می‌کند.
خاطره امید، تنها دختری در ولایت هرات که هنر حکاکی بلد است. به گفته‌ی خودش، او پس از ۲۰ سال جان کندن برای زنده نگهداشتن هنر حکاکی درهرات، تصمیم دارد با این هنر خدا حافظی کند. زیرا او امیدی به آینده هنر در زیر سایه‌ی طالبان ندارد: «روزی که طالبان به دفتر کاری‌ام در ارگ هرات آمدند گفتند این‌ها چیست که تو آماده کردی، آیا نجاری است؟ من هم گفتم بله نجاری است. در کارم خودسانسوری شدیدی انجام می‌دهم، در نخست توقع همکاری از حکومت فعلی را داشتم؛ اما اکنون دل‌زده شدم و تا حالا نیز حمایتی از هنر من نشده است.»
قبل از سقوط افغانستان به دست طالبان، ارگ تاریخی هرات میزبان جهان‌گردانی زیادی بود. به گفته‌ی خاطره امید، ممکن نبود که جهانگردی به قلعه‌ی تاریخی هرات سربزند و دروازه دفتر کوچک کاری او را در گوشه ارگ بازنکند.
« در ۱۱ سالی که در قلعه‌ی اختیارالدین هرات حکاکی می‌کردم، توریست‌های زیادی برای دیدن ارگ هرات می‌آمدند و این‌گونه از اثرهای حکاکی شده‌ی من نیز خریداری می‌کردند. من ذوق مشتریان خارجی‌ام را می‌دانستم و از قبل برای شان اثرهای مورد علاقه‌ی شان را آماده می‌کردم؛ آنها بیشتر علاقهمند آثارهای باستانی حک شده بودند.»
خاطره امید ۳۳ ساله است؛ اما ۲۰ سال است که با هنر حکاکی دمخور است. به گفته‌ی خودش دستکم بیش از هزار اثر هنری حکاکی شده خلق کرده است. او تعریف ساده از این هنر پیچیده دارد: «حکاکی یعنی سائیدن و سودن است که یک چوب بی‌ارزش را به یک اثر گرانبها تبدیل می‌کند.»
او باور دارد که هنر حکاکی در هرت زاده شده است و به دیگر کشورها اسلامی رفته است. حکاکی شامل بخشهای مختلف است: «حکاکی روی مس، سنگ، چوب، فلز و گچ، من خودم روی تمام سطوح کار می‌کنم و تجربه دارم و می‌توانم کار کنم…انواع هنر حکاکی داریم که شامل؛ منبت‌کاری، مُعرّق‌کاری، خاتم‌کاری، هنر نورستانی و استخوان‌کاری است.»
نا امید و سر درگم
خاطره امید دختری که تا کمتر از یک سال پیش منبع الهام برای دختران زیادی بود. اما در گفت‌وگو با رسانه‌ی رخشانه می‌گوید، این روزها خودش سر درگم است: «ما ۲۰ سال زحمت کشیدیم تا از هر طریق ممکن از جهالت بیرون شویم. مردم مان چیزی از هنر حکاکی نمی‌دانست و با اطلاع رسانی و مصاحبه با رسانه‌ها و برگزاری نمایشگاه‌های پی در پی توانسته بودیم کماکان به مردم مان از وجود و اهمیت این هنر آگاهی ببخشیم و تا حدی هم موفق شده بودیم. اما به یکبارگی دوباره به عقب برگشتيم.»
طالبان دفتر کاری خاطره امید را در قلعه‌ی تاریخی هرات نبسته و او را از کارش منع نکرده است: «موقعیت دفترم در قلعه‌ی اختیارالدین هرات است و طالبان گفتند می‌توانی به کار خود ادامه بدهی. اما خودسانسوری می‌کنم و نمی‌توانم حکاکی را در بخشهای چهره و هنرهای تجسمی به پیش ببرم. اکنون بیشتر آیات قرآن کریم را حکاکی می‌کنم.»
گروه طالبان دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه کابل را نیز با محدودیت‌های زیادی مواجه کرده است.
او می‌گوید، با روی کار آمدن طالبان بیش از همه متضرر شده و کار و بارش به رکود مواجه شده است. به گفته خودش بعد از به قدرت رسیدن طالبان مجبورشد بیشتراثرهای حکاکی شده‌ی گران‌بهایش را به حراج بگذارد و به کابل برود. او خواست از کشور خارج شود؛ اما موفق نشد: «حکاکی در کُل هم درآمد دارد و هم ندارد ولی علاقه‌مندی من به هنر حکاکی صفر شده. کلا یعنی پلان ندارم به آینده که بخش حکاکی خود را چی قسم رشد بدهم؛ چون افغانستان پس رفت به عقب و عقب‌مانده شد. ما زحمت کشیدیم و تا فهماندیم هنر حکاکی یعنی چی؛ دوباره این هنر به فراموشی سپرده شد.»
این روزها آثار هنری حکاکی شده او حتا خریدار داخلی ندارد: «مردم با وجود همه‌ی مشکلات در حکومت پیشین به کار و تجارت شان مشغول بودند به آینده امیدوار بودند و کافه‌ها و رستورانت‌های زیادی تاسیس می‌شد. مردم هرات نیز کم کم علاقهمند کارهای دستی شده بودند و سفارش‌های زیادی داشتیم. اما فعلا اکثریت رستورانت خود را بسته‌اند و کسی تجارت و کار جدیدی را شروع نمی‌کند.»
به گفته‌ی تنها دختر حکاک هراتی، خدا حافظی با هنرش برای او تلخ و دشوار است: «از زمانی که حکاکی را شروع کردم، ای هنر رو به فراموشی بود و خواستم زنده نگه‌دارم؛ اما حالا که کلا فراموش شده است. من هر کاری رو فراموش کردم اما این هنر را فراموش نکردم و فعلا هم خیلی مشکل است که بعد ۲۰ سال این کار را کنار بگذارم. فراموش کردن هنر سخته ولی وقتی بفهمی هنر تو یک چیز اضافی است، چاره‌ای جز کنار گذاشتن آن نداری. برای ادامه‌ی زندگی مجبور هستیم برویم سراغ کار دیگر و هنر را کنار بگذاریم.»
آماده‌سازی اثرهای حکاکی شده‌ی خاطره هر کدام بیش از یک ماه طول می‌کشید و او در زمان حکومت قبلی می‌توانست از فروش این آثار سالی صدهزار افغانی درآمد داشته باشد؛ اما اکنون با روی کار آمدن طالبان کار او چون هزاران شهروند دیگر این کشور به رکود مواجه شده و ماه‌ها است که حتا یک افغانی هم در آمد نداشته است.
خاطره دانش آموخته رشته اقتصاد است. در کنار حکاکی او تجارت کوچک تولید عسل، میوه خشک و روغن گیاهی نیز داشت که به گفته خودش با آمدن طالبان این تجارت نوپایش هم از پا افتاده است.
او باور دارد که آرزویی بزرگی که برای هنرش در افغانستان داشت، در سایه‌ی حاکمیت طالبان محقق شدنی نیست: «مه رویاهایی داشتم که اگر تحول ایجاد نمی‌شد برای خودم یک مکانی چون، مکتب استاد کمال‌الدین بهزاد تاسیس کنم و در آن هنر حکاکی را گسترش بدهم و به علاقه‌مندان این هنر آموزش بدهم. می‌خواستم مردم عام و توریست‌ها با امنیت کامل به این مکان رفت و آمد کنند و از هنرهای زیبای حکاکی دیدن کنند و سفارش بدهند.»
چگونه خاطره دلبسته هنر حکاکی شد؟
خاطره برای اولین بار در سال ۱۳۸۱ پس سقوط دور اول حاکمیت طالبان، زمانی که ۱۳ سال سن داشت، به هنر حکاکی روی آورد و تحت نظر استاد داوود محمد نجفی هروی توانست هنر حکاکی را یاد بگیرد: «هنر حکاکی یکی از هنرهای ظریف و زیبای جهان شناخته شده که حوصله می‌خواهد و هنرمند باید خیلی تحمل داشته باشد.»
خاطره امید هنوز باور دارد که او خوش‌بخت بوده که راهش به سمت این هنر کج شده است.
حدود ۲۰ سال قبل هنگامی که خاطره به صنف آموزشی هنر حکاکی رفت، ۲۰۰ نفر دیگر به شمول دختران و پسران آماده یادگیری هنر حکاکی بودند؛ اما هیچ کدام آنها مثل خاطره به این کار ادامه ندادند.
او گفت: «زمانی که اولین بار پیش استاد نجفی رفتم، دیدم از چوب چیزهایی جالبی می‌سازد، آن روز برای اولین بار به حیث مهمان نزد استاد نجفی رفتم؛ اما تا کنون شاگرد شان هستم. در آن زمان بیش از ۲۰۰ نفر شاگرد حکاکی بودیم، اما تنها فردی که ادامه داد و برای خودش گالری تاسیس کرد و بنیاد ایجاد کرد من بودم و تا اکنون ادامه دادم.»
خاطره ۱۱ سال است که در قلعه‌ی اختیارالدین هرات در اتاقک مخصوص اش حکاکی می‌کند و تا کنون توانسته بیش از یک هزار اثر را خلق کند.
این دختر حکاک با تلاش‌های زیاد در سال ۲۰۰۵ توانست «بنیاد حکاکی خاطره» را در هرات تاسیس کند. او در طی ۱۷ سال از ایجاد این بنیاد شاگردان زیادی و علاقهمند به هنر حکاکی را آموزش داد و هدف‌اش این بود تا هنر حکاکی را گسترش دهد.
از نظر خاطره امید، اگر برای هنر حکاکی مانع‌ترشی نشود، راه این هنر در افغانستان هموار است: « مواد خام هنر حکاکی در داخل کشور پیدا می‌شود. برای حکاکی از چوب‌های جوز، چنار و عناب استفاده می‌کنم.»
با ارزش‌ترین اثر حکاکی شده‌ی خاطره در ۲۰ سال کاری‌اش، یک تسبیح بزرگ چوبی و حکاکی شده است. او در این تسبیح دوران خلقت بشر را حکاکی کرده است: «زیباترین اثری که تا کنون خلق کردم یک تسبیح بزرگ است که مدت دو سال و پنج ماه روی آن کار کردم. دانه‌های این تسبیح به شکل قطره‌ی اشک است، چون اشک انسان‌ها نزد خدا خیلی ارزشمند است و در روی هر دانه‌ی این تسبیح از ابتدای خلقت بشر تا انتهای آن بیان شده و کلمات را حکاکی کردم.»
او یک کتاب در مورد هنر حکاکی نوشته و در دسترس علاقه‌مندان هنر حکاکی قرار داده است. خاطره تا پیش از طالبان آثار هنری‌اش را از طریق برگزاری نمایشگاه‌ها و کانال تلگرامی به گونه‌ی آنلاین نیز انجام می‌داد.
خاطره امید در آغاز ماه‌های اول حاکمیت طالبان برای رفتن از افغانستان تا کابل هم رفت. اما از کشور بیرون نشد و دوباره به هرات برگشت. او به رسانه‌ی رخشانه می‌گوید، در پاسخ به اصرار دوستانش برای خروج از افغانستان با وجود سردرگمی درکارش یک پاسخ دارد: « در شرایط سردرگمی قرار دارم خیلی از دوستانم می‌گویند در افغانستان نمان، حتا مشتریان ایرانی نیز می‌گویند اگر تو در ایران باشی به هنر ات خیلی ارزش قائل می‌شوند؛ اما من در جواب شان می‌گویم، نه در افغانستان می‌مانم شاید یک روزی نه یک روزی علاقهمند هنر پیدا شود و دولت ما نیز یک تصمیم جدی برای پیشرفت و حفظ هنر روی دست بگیرند و به هنرمندان ارزش قائل شوند.»
