سارا
در کارگاهی پر رنگ و نگار در گوشه‌ای از شهر هرات، پنج دختر آستین بر زده تا از هنر مینیاتوری پاسداری کند. کارگاه کوچکی است؛ اما آسمان رنگین کمانی دارد. رنگ‌های طلایی و نقره‌ی بیشتر به چشم می‌خورد.
مینیاتوری روی سفال، سنگ، چوب، کاغذ و شیشه‌های آبی صورت می‌گیرد تا به قول این دختران هنر زیبای مینیاتوری بیشتر جلوچشم و در خانه‌های مردم باشد.
به گفته‌ی دختران مینیاتوریست، هنر مینیاتوری، خُرد نگارگری است که با ظرافت‌های زیادی نگارگری می‌شود. اما دو نگرانی بزرگ باعث شده است که دختران مینیاتوریست هرات، این سختی را به جان و دل بخرند. از یک طرف به قول آنان « هنر مینیاتوری کشور تاراج می‌شود» از طرف دیگر محدودیتی که طالبان وضع کرده‌اند، زنگ هشدار برای آینده هنر از جمله هنر مینیاتوری در افغانستان به صدا در آمده است.
این کارگاه که با همکاری یک موسسه راه‌اندازی شده است، دختران مینیاتوریست برای یک سال در این‌جا هم کار می‌کنند و هم آموزش هنرمینیاتوری می‌بینند.
قصه بازرگان و طوطی
میز کارگاه کوچک است. به سختی پنج دختر مینیاتورکار دور آن جا گرفته است. رومینا صالحی* استاد این گروه پنج نفره است و در گوشه‌ی میز روی شیشه‌ی مشهور آبی رنگ که ساخت هرات است، در حال مینیاتوری است. اما داستان مینیاتورهای او قصه بازرگان و طوطی است؛ اثر معروف مثنوی معنوی.
« یک سال می‌شود که روی اثر مثنوی معنوی (قصه‌ی بازرگان و طوطی) کار می‌کنم. ۱۰ اثر خلق شده. کار پنسلی آن تمام شده و در حال رنگ‌آمیزی آن هستم. برنامه دارم که بعد از اتمام مینیاتوری مثنوی معنوی؛، اثر ام را در معرض دید همگان بگذارم و اميدوارم بخاطر چهره‌نگاری آن، از سوی طالبان منع نشوم؛ چون این اثر حاصل یک سال زحمت من است.»
رومینا صالحی ۳۵ ساله است. می‌گوید،علاقمند هنرمیناتوری است و این کار را در اولویتش قرار داده است.
او می‌گوید: «من با علاقه‌مندی به این هنر زندگی می‌کنم و به آرامش می‌رسم. تمام روز در کارگاه مینیاتوری کار می‌کنم و بعد از برگشت به خانه بازهم به خلق آثار هنری می‌پردازم. برای یک هنرمند، هنر جنبه‌ی مادی ندارد بلکه هنر جزء زندگی هنرمند است.»
رومینا صالحی ۱۲ سال است که در بخش هنر مینیاتوری کار کرده و بیش از ۳۰۰ اثر هنری خلق کرده است.
به گفته او هنر مینیاتوری به دو بخش تذهیب و تصویر سازی تقسیم می‌شود که تذهیب با رنگ طلایی برای حاشیه‌ها استفاده می‌شود و اما مینیاتوری تصویر سازی چهره و طبیعت نگاری است.
این هنرمند جوان می‌گوید، به چهره‌نگاری دست بازتری دارد و تا یک سال قبل از هر اثر چهره نگاری‌اش تا به پنج هزار به فروش می‌رفته است. اما با روی کار آمدن طالبان اثر هنری زیادی که حاصل مدت‌ها زحمت اوست در گوشه‌ی اتاق‌اش خاک می‌خورد. به گفته‌ی رومینا صالحی بخاطر قوانین جدید طالبان در معرض نمایش هم گذاشته نمی‌تواند.
چندی پیش مسوولان اطلاعات و فرهنگ طالبان درهرات به رسانه‌ی رخشانه گفته بود که هنر باید اسلامی باشد. نعیم الحق حقانی، رییس اطلاعات و فرهنگ هرات می‌گوید: « هنر نقاشی نباید به سمت و سوی اشتباه کشانده شود، نقاشی‌های چهره‌ی پُر آرایش زنان و فرهنگ‌های بی‌گانه نیز نباید به نمایش گذاشته شود.»
بعد از فروپاشی حکومت پیشین، شمار زیادی از هنرمندان، کشور را ترک کرده‌اند. اما رومینا صالحی می‌گوید، به راحتی دست از این کار برنمی‌دارد: «از آن جمله هنرمندانی نیستم که پای خود را به این راحتی از هنر پس بکشم، بلکه ادامه می‌دهم. حتی با کم‌ترین معاش و امکانات، چون هنر آرامش است و حفظ هنر مینیاتوری لازمی است.»
رومینا تاپیش از این که افغانستان به دست طالبان سقوط کرد، از کارش در آمد خوبی هم داشت. می‌گوید، برای فروش هر اثرش تا پنج هزار افغانی هم به دست می آورد.
اما حالا در ظرف یک ماه به سختی می‌تواند پنج هزار از درک فروش آثار هنری‌اش در آمد کسب کند. اما می‌گوید، هنوز خوشحال است که می‌تواند که به هنر مینیاتوری ادامه دهد: « هنر برایم فراتر از شغل است و برای گسترش هنر مینیاتوری سال‌های زیادی از عمر م را وقف کردم.»
پنج دختر مینیاتوریست هرات، در حال مینیاتوری سفال، چوب، سنگ و شیشه‌ی آبی دست‌ساز هرات هستند.
زنگ هشدار
بنفشه احمدی دور دیگر میز در حال تذهیب روی سفال است و به گفته‌ی خودش هنر مینیاتوری هرات نسبت به هنر مینیاتوری کشورهای دیگر با ظرافت بیشتر کار می‌شود.
بنفشه احمدی و رومینا هنر مینیاتوری را در انستیتوت کمالالدین بهزاد هرات فرا گرفته است. در کار نیز پیرو استاد کمال الدین بهزاد، نقاش چیره دست عصر تیموری که پرچم دار هنر مینیاتور در تاریخ هرات است، هستند.
« بنیانگذار هنر مینیاتوری استاد کمالالدین بهزاد از شهر هرات است اما ایران مدعی است که این هنرمند و آثاراش متعلق به کشور ایران است. ما بخاطر سال‌ها جنگ در حال از دست دادن هنر چندین ساله‌ی خودمان هستیم. هنر مینیاتوری هرات باید ثبت یونسکو شود تا این‌گونه بتوانیم از این هنر در کنار خلق آثار پاسداری کنیم.»
هنر مینیاتوری در سال ۱۳۹۹ه.ش به عنوان میراث ناملموس مشترک کشورهای ایران، ترکیه، آذربایجان و ازبکستان در سازمان يونسکو ثبت شد؛اما افغانستان در آن زمان از ثبت میراث مینیاتور محروم ماند که دولت افغانستان در آن زمان معترض و خواستار ثبت مشترک هنر مینیاتور با کشورهای منطقه شد.
از نظر بنفشه این کار « تاراج هنرمنیاتوری» و زنگ هشدار برای آینده هنر در افغانستان است: « ما سعی داریم تا اثرهای با کیفیت، با دیزاین متفاوت را بسازیم و برای این کار نیاز است تا مواد اولیه را با قیمت گزاف از خارج کشور وارد کنیم. در گذشته تولیدات و فروشات خوب بود؛اما حالا با روی کار آمدن گروه طالبان حتی توان خرید مواد اولیه را برای خلق یک اثر هنری نداریم.»
بنفشه احمدی جز دختران بود که آثار هنری را در تاریخ ۴ حوت سال جاری در نمایشگاه « ساخت افغانستان» به نمایش گذاشت. مینیاتوری و تذهیب روی سفال، سنگ، چوب و شیشه‌های آبی ساخت هرات.
اما او انتظار نداشت که این قدر زود هنر و تزئینات هنری به حاشیه رفته باشد؛ باز دیدکنندگان کم و خرید ناچیز: « در وضعیتی هستیم که مجبوریم آثار هنری خود را ارزان‌تر بفروشیم. مردم باید از تولیدات داخلی شان استفاده کنند تا اینکه شاهد رکود این صنعت نباشیم.»
بنفشه می‌گوید، در چند سال اخیر هنر در هرات رشد قابل ملاحظه‌ی داشت؛اما بعد سقوط حکومت، هنر در هرات و سایر ولایت‌ها کم‌رنگ شده است و اگر همین طور ادامه پیدا کند نابود خواهد شد
در گوشه‌ی دیگر کارگاه، ریحانه خیر السادات مشغول نگاری گری است. روی کاسه سفالی با رنگ طلایی تذهیب کار می‌کند.
ریحانه خیرالسادات از ۱۲ ساله‌گی به هنر مینیاتوری روی آورده است: « هنر مینیاتوری، هنر زیبا و پُر از نقش و نگار است و می‌خواهم در آینده گالری شخصی خودم را ایجاد کنم تا این‌گونه هم اثرهای جدید خلق کنم و هم زمینه‌ی آموزش و کار را برای زنان دیگر فراهم کنم تا بتوانند خودکفا شوند.»
فتانه رحمانی، ۲۲ ساله در مکتب کمال الدین بهزاد هنر مینیاتوری را آموخته است. او می‌گوید، مینیاتوری هرات یک سر وگردن بالاتر از دیگران است: « هنر کشور خاص‌تر، مشکل‌تر با رنگ‌بندی بهتر و ظرافت بیشتر درست می‌شود.»
محدود ساختن هنر، مرگ هنرمند است
ژیلا سلطانی، دیزاینر و ترینر صنایع دستی پروژه‌ی ساخت افغانستان در موسسه ودان شهر هرات می‌گوید، تولیدات شان در چهار بخش؛ قالین‌بافی، خامک‌دوزی، هنر و کیف دوزی است.
«از سال ۲۰۱۹ پروژه‌ی “ساخت افغانستان” شروع شده و هدف از این پروژه خودکفایی زنان بیجاشده‌ی داخلی، عودت کننده‌گان و جامعه‌ی میزبان است، تا اکنون تنها از بخش مینیاتوری نزدیک به ۲۰ زن فارغ شده است که اکثریت شدن گالری‌های شخصی خودشان را ایجاد کرده اند.»
نظر ژیلا سلطانی دختران میناتوریست هرات با دو مشکل بزرگ مواجه اند: «اول،اینکه قیمت مواد خام برای تولید یک اثر هنری خیلی گزاف شده و دوم اینکه محدویت‌های وضع شده از سوی طالبان، کار هنری دختران را با سکتگی مواجه کرده است.»
به گفته ژیلا سلطانی که مسوول خرید مواد خام از بازار برای دختران مینیاتوریس هرات است، قیمت مواد خام چند برابر شده است: «واردات مواد خام متوقف شده. قبلا قیمت یک برس ۱۰ افغانی بود اما در حال حاضر ۷۰ افغانی است. دیزاین یک سیت ظرف یک هزار افغانی هزینه داشت اما حالا دو نیم هزار افغانی شده است.»
ژیلا سلطانی می‌گوید، موسسه ودان بعد از روی کار آمدن طالبان دو نمایشگاه در هرات و دو نمایشگاه خارجی در کشور آمریکا داشتند که بیشترین فروشات شان نیز از بخش مینیاتوری دختران هراتی بوده است.
اما از نظر ژیلا سلطانی زنگ هشدار برای نابودی هنر در افغانستان به صدا در آمده است: « نظام فعلی هیچ توجه و علاقه‌ی به بخش هنر و کار هنرمند ندارند و از نظر آنان کار هنرمند چیز اضافی و بیهوده است و ما در نمایشگاه اخیر نیز خودسانسوری کردیم و تابلوهای که نمادی از خانم‌های وطن بود را به نمایش نگذاشتیم. محدود ساختن هنرمند، انگیزه و علاقه‌ی هنری او را نابود می‌کند و حس و حال هنری را از او می‌گیرد و این‌گونه دیگر قادر به خلق آثار هنری نخواهد بود، چون این مسلک مملو از عشق و عواطف و احساسات است و اگر محدود بماند، هنرمند می‌میرد و سکوت می‌کند، شاید نفس بکشد اما دیگر توان خلاقیت به خرج دادن را ندارد.»
یادداشت: رومینا صالحی نام مستعار است.
