علی صادقی
به تاریخ ۸ حوت ۱۴۰۰، ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی اداره طالبان اعلام کرد که زنان «بدون محرم شرعی» اجازه‌ی سفر به بیرون از کشور را ندارند. زنانی که این روزها از گذرگاه مرزی اسلام‌قلعه به ایران می‌روند، شمار زیادی از آن‌ها به رسانه رخشانه گفته‌اند: «طالبان زنانی که محرم ندارند را پس از تحقیر و توهین از مرز بازمی‌گردانند.»
زنانِ تنها، از تجربه‌ی خود هنگام عبور از گذرگاه اسلام قلعه گفته‌اند که لت‌وکوب، تحقیر، توهین و حتا تبعیض قومی و مذهبی، عادی‌ترین رفتار ماموران مرزی طالبان با زنان است. به همین خاطر، بسیاری از زنان که تنها می‌خواهند به ایران سفر کنند، یکی از اعضای مرد خانواده خود را با پرداخت هزینه‌ی اضافی تا نقطه صفر مرزی با خود می‌برند.
روزانه زنان زیادی از گذرگاه مرزی اسلام قلعه در رفت‌وآمد هستند که بیشتر آن‌ها دختران دانشجویی هستند که عمدتا همراه مرد ندارند. گرفتن معلومات شخصی به شمول آدرس دقیق خانه، بخشی دیگر از دردسر زنان تنها در عبور از ایستگاه مرزی طالبان در این گذرگاه است.
یلدا احمدی ۲۲ ساله، سه ماه قبل به ایران سفر کرده است. او گفته، چون مردی همراه شان نبوده با برخورد نادرست طالبان در مرز مواجه شده است. هرچند در این سفر مادر، سه خواهر و برادر ۹ ساله‌اش با او همراه بوده است. «در سه جای، پاسپورت ما بررسی شد. آخرین جایی که پاسپورت را دیدند، نقطه‌ی صفری بود، وقتی مادرم پاسپورت ما شش نفر را به طالب داد، طالب قبل از این‌که پاسپورت را بگیرد، پرسید، محرم تان کجاست؟»
به گفته یلدا، پاسخ مادرش که پسر ۹ ساله‌اش محرم آن‌ها است، قناعت طالبان را حاصل نکرد. آن‌ها نیم ساعت بلاتکلیف منتظر ماندند و طالبان تصمیم داشتند که آن‌ها را پس به هرات برگردانند: «مادرم بارها گفت پسرم محرم ما است و از راه دور اشاره کرد به مرد غریبه‌‌ای که در وَن بود و گفت ما با آنان هستیم و تنها نیستیم.»
هرچند یلدا و خانواده‌اش با اصرار مادرش آن روز از مرز گذشت، اما یلدا می‌گوید، این رفتار با آن‌ها باعث شده که تا طالبان در افغانستان حاکم است، هرگز به کشور بر نگردند. «مادرم از خبر تجاوز بر دختری که در بام انداخته شده بود و از گم شدن هر روزه‌ی دختران خیلی ترسید. تصمیم گرفتیم همهی اسباب خانه را بفروشیم و برای ادامه‌ی زندگی به ایران برویم.»
یلدا به رسانه‌ی رخشانه گفت، شاهد بوده که یک زن تنها با کودک نوزادش از مرز دوباره به هرات بازگردانده شده است. «جرم زن این بوده که محرم نداشته.»
بی‌حرمتی به زنان
تجربه تلخ فرشته محمدی در گذرگاه اسلام قلعه در برگشت از ایران به افغانستان رقم خورده است. فرشته ۲۷ ساله به رسانه‌ی رخشانه گفت: «طالبان در مرز اسلام قلعه، قوم هزاره و زنان را اذیت می‌کنند. زن را اصلا آدم حساب نمی‌کنند و همهی سوالات را از محرم شرعی می‌پرسند و حتا به زنان بدون محرم اجازه‌ی حرف زدن را نمی‌دهند.»
حرفی که آن روز ماموران مرزی طالبان به فرشته و مادر ۵۰ ساله‌اش گفته، برایش مثل زخم ناسور شده است: «طالبان می‌گفتند، حالا حکومت جمهوریت نیست که زن هر کسی زیر دیگری باشه. حالی قانونی حق داریم و اجازه نمی‌دیم زن‌ها تنهایی هر کار زشتی را بکنند.»
سفر حق طبیعی انسان‌ها است. در این حق، فرق میان و زن مرد نیست. در هیچ جای دنیا کسی به خاطر نداشتن همراه، مورد بازخواست قرار نمی‌گیرند. ممنوعیت سفر زنان تنها از سوی طالبان به بیرون از افغانستان با واکنش گسترده بین‌المللی مواجه شده است، اما گوش طالبان به این اعتراض‌ها، هرگز بده‌کار نبوده است.
در عمل، حرف طالبان همان است که ماه‌ها قبل ذبیح الله مجاهد سخنگوی طالبان در یک نشست خبری گفت: «بر اساس اصول اسلام، خانم‌ها اگر به بیرون از کشور سفر می‌کنند باید همراه محرم داشته باشند.»
فرشته گفت، همان روز شاهد بوده که چگونه طالبان با یک زن هفتاد ساله‌ی تنها رفتار نادرست کرده است. «طالبان حتی به یک پیر زنی که توان راه رفتن نداشت، بی‌حرمتی کرد و گفت باید محرم داشته باشی. او تنها بود و راننده گفت که محرم او من هستم و بلاخره با دخالت‌های مردمی، آن پیر زن ۷۰ ساله وارد خاک کشور شد.»
فرشته هم‌چنان گفته است، طالبان فرم‌هایی دارند که سوالات بسیار شخصی می‌پرسند، مثل آدرس دقیق خانه در داخل و خارج کشور. «طالبان زن را دو پُول هم حساب نمی‌کند و از نظرشان، زن در کنار‌مرد معنا پیدا می‌کند.»
به گفته زنان، سخت‌گیری‌های طالبان در مرز سبب شده تا شمار زیادی از دخترانی که محرم ندارند، در ایران به اجبار باقی بمانند و با آن‌که فرصت ویزه‌ی شان تمام می‌شود، نتوانند به کشور برگردند. زیرا طالبان در مرز اسلام‌قلعه، زنان بدون «محرم شرعی» را لت و کوب، تحقیر و توهین می‌کنند.
قبلا نیز رفتار خشونت آمیز ماموران مرزی طالبان در گذرگاه مرزی اسلام‌قلعه با زنان تنها خبرساز شده است. براساس گزارش رسانه‌ی رخشانه افراد طالبان یک دختر دانشجو را به تاریخ ۱۳ حمل امسال بخاطر نداشتن محرم تا سرحد مرگ لت‌وکوب کرده بودند. این دختر دست‌کم پنج ساعت زندانی بوده و تصاویری که همان زنان از این دختر دانشجو به رسانه‌ی رخشانه فرستاده شده بود، نشان می‌داد که قسمت‌های زیادی از بدن، صورت و پاهای او کبود شده است.
پرداخت هزینه اضافی
براساس گفت‌وگوهای رسانه‌ی رخشانه با زنانی که تجربه سفر از گذرگاه اسلام‌قلعه را داشته‌اند، بسیاری از زنان تنها مجبور شده اند که تا نقطه صفر مرزی یکی از اعضای مرد خانواده را با پرداخت هزینه‌ی اضافی با خود همراه کنند. بهاره مرادی* دختر ۲۸ ساله گفته است که برادرش تا نقطه صفر مرزی او را همراهی کرده است. «بدون ویزه به برادرم تکت گرفتم و تا خط صفری ایران مره همراهی کرد، برادرم در هوای گرم کار خود را رها کرد و مرا برد، فقط به‌خاطر قانون طالب، تا مُهر خروجی افغانستان را روی پاسپورت من بزنند.»
هرچند تا نطقه مرزی که مربوط حاکمیت طالبان بوده برادرش بهاره را همراهی می‌کرده، اما بازهم از بهانه‌گیری طالبان خلاصی نداشته است. «وقتی طالبان به پاسپورتم مُهر خروجی نزدند، مجبور شدیم دفتر کمیساری شان برویم. در آن‌جا طالبان به مه اصلا اجازه صحبت را ندادند و گفتند، محرم تو باید حرف بزند.»
هرچند آن روز پس از دردسرهای فراوان بهاره توانست از مرز عبورکند، اما می‌گوید، نگران بازگشت خود است. «منتظرم یکی از افغانستان بیاید و مرا با خودش به کشور ببرد، وقت ویزه‌ی من هم کم مانده.»
سازمان عفو بین‌الملل در گزارش ۱۰۰ صفحه‌ای دو ماه قبل خود از وضعیت زنان در زیر حاکمیت طالبان که با عنوان «مرگ تدریجی: زنان و دختران تحت حاکمیت طالبان» منتشر کرده، در کنار پرده بر داشتن از نقض گسترده حقوق زنان توسط طالبان اذعان کرده است که این گروه حق تردد آزاد زنان را نیز نقض کرده‌اند.
برای بهاره، نقض تردد آزاد زنان یک طرف، اما چشم دیدها از وضعیت واقعی در گذرگاه مرزی اسلام‌قلعه فراتر از نقض یک حق انسانی است. «شما فاحشه هستین که می‌خواهین تنها ایران برین. حتی از کسانی که زن و شوهر بودند برای اثبات مَحرم بودن شان سوالات خیلی شخصی می‌پرسيدند. این کارهای طالبان از لت‌وکوب هم بدتر است.»
رویا مبارز* ۲۸ ساله که تا قبل از روی‌کار آمدن طالبان خبرنگار و ورزشکار بوده افغانستان را ترک کرده است. او به‌عنوان یک دختر تنها ممکن نبود از مرز عبور کند. رویا در مورد تجربه خود گفت: «بعد از چندین روز جست‌وجو بالاخره یک خانواده‌ی هزاره قبول کرد که مرا به عنوان عضوی از خانواده‌ی خودشان (به عنوان زن برادر) با خود همراه کنند. طالبان در مرز با دیدن پاسپورت‌های ما فهمید که من پشتون هستم و این خانواده هزاره، همهی ما آن لحظه خیلی ترسیدیم. نمی‌خواستم آن خانواده‌ی بی‌گناه به‌خاطر من به مشکل بخورند و تصور می‌کردم طالبان می‌خواهند مرا لت‌وکوب کنند.»
او می‌گوید، پدرش فوت کرده، یکی از برادرانش درجنگ کشته شده و برادر دیگرش آن زمان ایران بوده است. به گفته رویا هرچند او با قبول تحقیر و توهین از طرف طالبان توانست از مرز عبور کند، اما می‌گوید، امید چندانی به بازگشت به افغانستان ندارد. «اگر برگردم، آیا زنده می‌مانم؟»
رویا گفت که پاسخ اندک اعتراض علیه رفتارهای ضد انسانی طالبان لت‌وکوب است. «شاهد بودم وقتی یکی از جوان‌ها در مرز از کارکرد طالبان شکایت کرد، یکی از طالب‌ها به رویش چند سیلی زد.»
طالبان نه تنها به سفر زنان تنها به بیرون از کشور محدودیت وضع کرده‌اند، بلکه براساس دستورالعمل این گروه، زنان در داخل افغانستان نیز بدون «محرم شرعی» حق سفر تنهایی مسافت بیشتر از ۷۸ کیلومتر را ندارند.
یک راننده شرکت مسافربری در مسیر هرات- مشهد نیز به شرط حفظ هویتش گفت: «زنانِ بدون محرم را نمی‌توانیم ببریم. اگر ببریم هم مجبوریم به‌عنوان عضوی از یک خانواده‌ی دیگر ببریم تا طالبان شک نکنند. راننده‌هایی که زن بدون محرم را ببرند، طالبان لت‌وکوب شان می‌کنند.»
یا این حال، نگین غفوری* دختر ۲۳ ساله‌‌ای که دو هفته قبل بامادر ۶۰ ساله‌اش به ایران سفر کرده از تجربه خود گفت، چون «محرم شرعی» نداشته اند از سوی طالبان توهین و تحقیر شده‌اند. نزدیک بوده که او لت‌وکوب هم شود. «مرز اسلام قلعه‌ی هرات، برای زنان زندان شده است.»
یادداشت: در این گزارش نام‌های زنانی که با آن‌ها گفت‌وگو شده به درخواست شان مستعار انتخاب شده است.
