سمیه ماندگار
تا یک سال قبل، نام‌خوش بامیان تنها به شگفتی‌های طبیعی و آثار تمدنی سرشار از جلوه‌های بی‌مانند فرهنگی آن خلاصه نمی‌شد. بلکه دختران و زنان در بامیان برای داشتن زندگی آزادتر یک سر و گردن بالاتر از زنان، در دیگر مناطق افغانستان بودند.
یک سال بعد؛ اما دستکم از نظر آزادی زنان بامیان هیچ فرقی با جاهای دیگری در افغانستان ندارد؛ زنان در این ولایت نیز محکوم به زندگی به سبک و خواست طالبان هستند..
اخیرا طالبان در بامیان برای اجرای طرح حجاب اجباری، سخت‌گیری بیشتری می‌کنند. شماری از دختران می‌گویند، در ایست‌های بازرسی طالبان به خاطر نوع پوشش و رنگ لباس شان مورد مواخذه قرار گرفته‌اند و حتا پس به خانه‌های شان فرستاده شده‌اند.
عاطفه* ۲۶ ساله می‌گوید، در یک هفته، سه بار افراد امر به معروف و نهی از منکر طالبان در مورد نوع لباس‌اش به او تذکر داده است: «راستش محدودیت‌های طالبانی و سخت‌گیری این گروه زندگی عادی‌ام را مختل ساخته.»
عاطفه که در یک مرکز آموزش زبان انگلیسی آموزگار است این محدودیت‌ها برایش غیر قابل تحمل است. او که تا قبل از طالبان با خیال آسوده هر صبح با لباس‌های رنگی مورد علاقه‌اش از خانه بیرون می‌شد و آزادانه در شهر گردش می‌کرد، اکنون فکر می‌کند زندگی در بامیان شبیه زندان شده است.
عاطفه به رسانه‌ی رخشانه گفته است: «چند روز قبل زمانی‌که به بازار می‌رفتم موتر ما از سوی افراد گروه طالبان متوقف شد و به راننده گفت که این سواری‌های بی‌حجاب را از همان جایی که آورده‌ای پس به همان‌جا ببر.»
چند ماه قبل رهبر طالبان، به وزارت امر به معروف و نهی از منکر این گروه دستور داد تا پوشیدن حجاب را بطور اجباری بر همه زنان و دختران افغانستان عملی کند. این وزارت برای اجرای این حکم، کارشیوه‌ی را تهیه و اعلام کرد که حجاب بر زنان «مسلمان اصیل و بالغ» واجب و لازم است. در این طرزالعمل آمده است که از نظر طالبان مناسب‌ترین پوشش برای زنان «برقع و حجاب سیاه عربی» است. اکنون پوشش زنان در خیابان‌های افغانستان با همین مقیاس سنجش می‌شود.
فرنگیس* ۲۴ ساله ساکن یکی از روستا‌های نزدیک به شهر بامیان گفت: «همین صبح طالبان مرا ایستاد کردند که چرا لباسی به رنگ روشن پوشیده‌ی و چرا پیش روی لباست دکمه ندارد.»
به گفته‌ی فرنگیس، او از راه، پس به خانه برگشت داده شد: «طالبان بارها دوستانم را مجبور نموده تا از بازار برگردند و از دوستان شان که در نزدیکی‌های بازار اتاق دارند چادری بگیرند و با چادری به محل درس شان و یا هم بازار بروند.»
فرنگیس که با تعدادی از دوستانش در یک مرکز آموزش زبان انگلیسی می‌رود، به رسانه‌ی رخشانه گفته است که گذشتن از ایست‌های بازرسی طالبان دردسر هر روزه آنان شده است.
این نسخه را چه کسی پیچیده است؟
طالبان برای اجرای دستورات خود در بسیاری مناطق افغانستان دست به دامن مردم شده است. در بامیان نیز این گروه یک کمیسیون مردمی از بزرگان و متنفذین محلی ساخته است. دو عضو این کمیسیون به شرط حفظ هویت شان به رسانه‌ی رخشانه گفته‌اند که سخت‌گیری در مورد پوشش زنان مشوره این کمیسیون به عبدالله سرحدی، والی طالبان در بامیان بوده است.
یک عضو این کمیسیون گفته است: «زمانی عبدالله سرحدی، والی طالبان برای بامیان به اعضا و مسوولان این کمیسیون گفته بود که ما در قسمت پوشش زنان در بامیان خیلی نرم رفتار کردیم و خواستیم که خود آنان آهسته آهسته خود را اصلاح نموده و پوشش شان را اسلامی نمایند، اما در این چند ماه هیچگونه تغییری در پوشش این زنان به وجود نیامده بلکه بدتر هم شدند، حالا راه حل چیست؟»
به قول این منبع، راه حلی که کمیسیون مردمی روی میز آقای سرحدی گذشته چنین بوده است: «چند خانم بی‌حجاب{حجاب مورد نظر طالبان} را در محضر عام شلاق بزنید دیگران خود به خود اصلاح می‌شوند.»
یکی دیگر از متنفذین بامیان که عضو کمیسیون مردمی نیز هست، می‌گوید که این سخت گیری‌های اخیر طالبان، تازه اول کار است: «طالبان با مردم بامیان خیلی مدارا کرده‌اند و اگر باز هم با وجود تذکراتی که برای دختران و خانم‌ها داده می‌شود حجاب شان را رعایت ننماید رفتار بدتری را در قبال خواهد داشت.»
این عضو کمیسون مردمی بسیار صریح می‌گوید، این کار طالبان پسندیده است و باید چنین کنند. به قول او، شایسته یک دختر بامیانی نیست که با لباس که در دوران حکومت قبلی بیرون می‌شد حالا هم با همان لباس در بازار یا بیرون از خانه گشت و گذار نماید: «اگر چهار تن از دختران بدحجاب را طالبان شلاق بزنند دیگران بسیار زود خود را اصلاح می‌کنند.»
با حاکمیت طالبان، اظهار چنین موضوعی از سوی برخی از مردان در بامیان دور از انتظار نیست؛ زیر در برابر آزادی‌های فرهنگی و اجتماعی زنان در حکومت قبلی نیز هر از گاهی صداهای مخالف از این دست شنیده می‌شد. به عنوان مثال در ماه سرطان سال ۱۳۹۶، شورای علمای بامیان خواهان لغو جشنواره موسیقی دمبوره شد و آن‌را حرام خواند. یکی از دلایل که شورای علما به آن استناد کرده بود، اختلاط زنان و مردان در این جشنواره بود.
در دومین مورد، برخی از روحانیان مذهبی زیر عنوان «شورای علمای مرکز بامیان» در ۱۳۹۸ مخالفت خود را با برگزاری جشنواره دمبوره اعلام کردند. دومین بار نیز مساله‌ی اختلاط زنان و مردان که در حقیقت آزادی زنان را نشانه گرفته بود، بهانه قرار داده شد. این بار شورای علما با طاهرزهیر، والی آن وقت بامبان مقاطعه همکاری کردند.
اما در سایه‌ی حمایت بی‌دریغ اجتماعی و حکومتی تا پیش از طالبان، آزادی زنان در بامیان از هرگونه محدودیتی محفوظ ماند. این بار ظاهرا کفه‌ی ترازو به نفع مخالفان آزادی زنان چرخیده است.
مه‌لقا رووفی* ۲۲ ساله نیز هر روز با ترس و لرز از خانه بیرون می‌شود. او می‌گوید، وضعیت پیش آمده به شدت آزار دهنده است: «هر دقیقه ده ای فکر هستم که حالی طالب برای مه چیزی خواهد گفت یا مرا ایستاد خواهد کرد و همی فکر یک لحظه هم از ذهنم بیرون نمیشه.» به قول مه‌لقا زمانی که او حتی حجاب هم داشته باشد باز هم احساس ناامنی می‌کند و حس نا امنی همیشه با اوست.
کریمه فایق* یک فعال حقوق زن در بامیان به رسانه‌ی رخشانه می‌گوید: «طالبان می‌خواهند سنت سخت‌گیرانه‌ی یک قبیله را بالای مردم بامیان تطبیق نمایند.» به قول کریمه این سخت‌گیری‌ها تلاشی است برای خانه‌نشین کردن زنان و سلب آزادی آن‌ها. او خودش نیز در مورد تجربه خود از این محدودیت‌ها گفت: «برایم گفت که چرا حجابت مناسب نیست و چرا مویت دیده می‌شود.»
قدیر شهاب از فعالان فرهنگی بامیان که مجیور به ترک کشور شده به این نظر است که به جز عده‌ای که به همان تفکر سنتی سابق هستند، نظر طالبان در مورد نوع پوشش زنان در جامعه جایی ندارد: «ما شاهد حضور پر رنگ زنان بامیانی در جشنواره‌ها، مسابقات بایسکل‌رانی، مسابقات اسکی، عرصه‌های هنری، معارف و تحصیلات عالی بودیم که نصف متعلمین معارف و محصلین دانشگاه را دختران تشکیل می‌دادند.»
آقای شهاب می‌گوید، طالبان به جایی این‌که بیایند و نوع پوشش مردم را به طرز دلخواه شان تغییر دهند، کارهای بنیادی‌تر و اساسی‌تر دیگری دارند: «نادیده گرفتن حقوق زنان و به حاشیه راندان آنان یک جامعه را فلج می‌سازد.»
دیده‌بان حقوق‌بشر در آستانه‌ی یک سالگی تسلط طالبان بر افغانستان از این گروه خواسته است تا دستورهای زن ستیزانه‌ی خود را فورا لغو کند. اما با همه این خواست‌ها و انتقادها، چشم اندازی برای تغییر طالبان در قبال زنان دیده نمی‌شود.
به نظر می‌رسد، امید بسیاری از زنان در حال رنگ باختن است. مثل صغرا عطایی از فعالان حقوق زنان در بامیان که می‌گوید، درست که بامیان زمانی پیشگام آزادی زنان بود؛ اما اکنون زندگی شان در استبداد می‌گذرد: «تمام خاک افغانستان زیر سلطه جهل و تاریکی قرار گرفته است به شمول بامیان.»
یادداشت: اسم‌های با نشانی(*) به درخواست مصاحبه شوندگان تغییر داده شده است.
