الهه رسا
با فرا رسیدن شب یلدا با این که زنان هرات نگران‌اند که این فرهنگ دیرینه در برابر قرائت تندروانه طالبان و محدودیت این گروه رنگ ببازد؛ اما می‌گویند، آماده استقبال از «شب چله» هستند.
این دومین شب یلدا در دوره دوم حاکمیت طالبان بر افغانستان است. سال گذشه فشار طالبان کمتر بود؛ اما حالا این گروه روز به روز محدودیت‌های بیشتری بر آزادی‌های فردی و اجتماعی شهروندان به‌ویژه زنان وضع کردند.
شب یلدا از غروب آخرین روز ماه قوس تا صبحدم روز نخست ماه جدی ادامه پیدا می‌کند. معمولاً خانواده‌ها درهرات در چنین شبی، دورهمی برپا می‌کنند و تا سپیده‌دم به شعرخوانی، قصه‌گویی، ترانه‌خوانی و حتا رقص و پایکوبی می‌پردازند، تا تجلیل پر رنگ از شب یلدا نسل به نسل منتقل شود.
مریم ۲۸ ساله به رسانه رخشانه گفته است، امسال بیشتر از قبل می‌خواهد شب یلدا را تجلیل کند. او برای این شب آمادگی گرفته است. او تصمیم دارد که عکس‌های تجلیل از شب یلدا را در شبکه‌های اجتماعی منتشر کند، تا نشان دهد که زنان توان مبارزه و ایستادگی در مقابل خفقان طالبان را دارند: «یلدا از مراسم‌های قدیمی در هرات است و تجلیل آن جزء فرهنگ ماست. ما در شب یلدا، لباس نو می‌پوشیم، میوه‌های خشک و تازه و غذاهای محلی هراتی آماده می‌کنیم و اقوام نزدیک خود را به مهمانی دعوت می‌کنیم. من مطمین هستم که طالبان مخالف تجلیل از یلدا هستند، ولی ما تجلیل می‌کنیم و طالبان نمی‌توانند که به هر خانه جهت تلاشی سر بزنند.»
در دوران نخست حاکمیت طالبان در نیمه دوم دهه ۹۰ میلادی تجلیل از جشن‌های چهارشنبه سوری، نوروز و یلدا کم رنگ شده بود؛ اما سقوط رژیم طالبان توسط حمله ائتلاف جهانی به رهبری ایالات متحده امریکا در افغانستان در سال ۲۰۰۱ میلادی باعث شد که سال به سال تجلیل از این جشن‌ها رونق پیدا کند.
پس از دو دهه طالبان به قدرت برگشتند و بر خلاف ادعاهای‌شان مبنی بر تغییر مثبت هم چنان بر سلب آزادی‌های فردی و اجتماعی شهروندان به‌ویژه زنان ادامه می‌دهند.
شب یلدا برای کسانی که نامزد شده‌اند، پرجاذبه‌تر است. در هرات رسم است که خانواده پسر برای عروس‌شان لباس‌های گرم زمستانی، غذا، شیرینی و میوه‌های خشک و تازه می‌برند.
مرسل [ مستعار] ۲۳ سال دارد و به‌تازه‌گی با پسر مامایش نامزد شده است. اوهیجان زیادی دارد. می‌گوید: «شب یلدای امسال فکر می‌کنم که خیلی خاص خواهد بود و خانواده نامزدم برای اولین‌بار برای من تحفه می‌آورند و این خیلی حس خوبی است. کاش همیشه فامیل‌های ما خوش باشند و مراسم‌های شبیه به یلدا بتواند آنان را خوش نگه‌دارد.»
هر چند مرسل پیش‌بینی می‌کند که ممکن است طالبان برای تجلیل از شب یلدا مشکل‌تراشی کنند: «از وقتی طالبان حکومت را سقوط دادند، خیلی وضعیت زنان سخت شده. ما از بسیاری از حقوق خود محروم شده‌ایم و حالی هم ترس داریم که طالبان چه برخوردی با تجلیل از شب یلدا می‌کنند.»
تا قبل از طالبان گرامی داشت از شب یلدا درهرات پر رنگ بود. بسیاری از تلویزیون‌های محلی تلاش می‌کردند که در شب یلدا از آوازخوانان محلی، شاعران و فرهنگیان دعوت کنند. جوانان، به‌ویژه زنان هرات با گرفتن برنامه‌های فرهنگی به استقبال این شب می‌رفتند.
به تازه‌گی شب یلدا و یا شب چله در سازمان آموزشی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو)به ثبت رسیده است. یونسکو چهارشنبه، ۹ اسد امسال در توییتی ثبت شدن شب یلدا را به عنوان میراث فرهنگی غیر ملموس دو کشورِ افغانستان و ایران تبریک گفته بود.
پیش از این شماری از فرهنگیان کشور برای ثبت شب یلدا به عنوان میراث فرهنگی مشترک افغانستان و ایران کارزاری را برای ارائه مستند‌های فرهنگی این شب در افغانستان راه‌اندازی کرده بودند.
سید مسعود حسینی، استاد دانشکده زبان و ادبیات فارسی دانشگاه هرات که به همراه برخی از استادان ایرانی این کارزار را راه اندازی کرده بودند، به رسانه‌ی رخشانه می‌گوید، شهروندان از این کارزار به گرمی استقبال کردند.
آقای حسینی می‌گوید: «شهروندان کشور صدها عکس و فیلم از تجلیل شب یلدا فرستادند. حتی عکس‌های خانودگی‌شان را فرستادند. در واقع همکاری مردم و تلاش تعدادی از استادان و فرهنگیان کشور در به نتیجه‌رسیدن این موضوع نقش مؤثر داشت.»
حسینی می‌گوید که ثبت شدن شب یلدا به عنوان میراث فرهنگی مشترک، اولاً هویت فرهنگی و تاریخی مردم افغانستان را تثبیت می‌کند و نشان می‌دهد که مردم از چه پیشینه‌ی فرهنگی برخوردار بودند. در ثانی مردم را برای زنده‌نگهداشتن میراث فرهنگی تشویق می‌کند و این‌که در شرایط فعلی برای جامعه‌ی فرهنگی ما یک روزنه‌ی امید است.
وی بر تقویت فرهنگ کشور تاکید کرده و گفته است: «ما نباید در خیر و شر جامعه بی‌غرض باشیم. همه‌ی ما مسوولیت داریم و می‌توانیم نقش مؤثری در تقویت ارزش‌های فرهنگی ایفا کنیم. چه آنان که در داخل کشور اند، چه آنان که به دلایل مختلف مجبور به ترک وطن شدند. ما باید برای ادای مسوولیت مان تلاش کنیم و فرصت‌ها را از دست ندهیم.»
دکتر احمد غنی خسروی، پژوهشگر و رییس پیشین دانشکده ادبیات دانشگاه هرات در صحبت با رسانه‌ی رخشانه شب یلدا یا چله را از کهن‌ترین مراسم‌های قوم آریایی می‌داند: «شب یلدا چه قبل و چه بعد از اسلام در حوزه تمدنی اریایی جشن گرفته می‌شده. شب یلدا در میان اقوام مختلف آریایی جلوه خاصی داشته و انگیزه‌ی برای دورهمی‌های اقوام، تهیه تدارک سفرهای سیاحتی و سایر مراسم‌ها که مایه خیر و برکت بوده است. شب یلدا در منابع مختلف با شب چله، خورشید شکست‌ناپذیر، میلاد مهر و نام‌دیگر نام برده شده است.»
او افزود که طی هفت هزار سال قبل تجلیل از یلدا در بیشتر مواقع با شکوه و در برخی مواقع هم کم‌رنگ برگزار شده است: «در دوران پسا اسلام احیانا برخی از شاهان می‌خواستند که تجلیل از یلدا را کم‌رنگ بسازند، اما نتوانستند که این مراسم را کم رنگ و یا حذف کنند.»
این پژوهشگر با اشاره به میانه طالبان با مراسم‌ها و جشن‌های حوزه تمدن آریایی می‌گوید، تجلیل از یلدا، نوروز و مهرگان در تضاد با دین اسلام نیست: «هرگز این مراسم‌ها در تضاد با دین مبین اسلام نیست. گاه گاهی حرف‌های در این مورد علما تأکید بر حذف نوروز، یلدا از قوم و نژاد اریایی بشوند، موفق نشدند. هر باری که نظام در افغانستان کوشیده که جلو این مراسم‌ها را بگیرد، مردم با شدت بیشتر به سمت تجلیل آن رفتند.»
از یلدا در بسیاری از اشعار شاعران مطرح فارسی‌زبان یاد شده است.
سعدی: هنوز با همه دردم امید درمان است / که آخری بود آخر شبان یلدا را
حافظ: صحبت حکام ظلمت شب یلداست / نور ز خورشید جوی بو که بر آید.
