زیبا بلخی
«سلام، عکس پروفایل خودت هستی؟ بسیار مقبول و جذاب هستی با هم بیشتر آشنا شویم؟ دختر موفقی معلوم می‌شوی ازت حمایت می‌کنم.» پیامی که هشت ماه پیش دیبای ۲۳ ساله ساعت هشت شب در مسنجر حساب کاربری فیسبوک‌اش دریافت کرد. دیبا به این پیام پاسخ داد و خواست که چنین پیام‌هایی را دیگر نفرستد. پاسخ طلب‌کارانه فرستنده در نهایت دیبا را مجبور کرد او را بلاک کند: «برایم گفت، دختر فاحشه چقدر ناز کردی و مسج‌ها را دو طرفه حذف کرد.»
دیبا که از پنج سال به این‌طرف از صفحه اجتماعی فیسبوک استفاده می‌کند به رسانه‌ی رخشانه گفته است هراز گاهی پیام‌هایی با محتوای آزارجنسی دریافت می‌کند. او گفته است این مشکل آن‌قدر در افغانستان فراگیر است که کمتر دختری ممکن است از طریق شبکه‌های اجتماعی به نوعی آزار و اذیت جنسی ندیده باشد.
در این گزارش با ۱۲دختر از ولایت‌های مختلف کشور صحبت شده است که به گونه‌ای ردپای «آزارگران‌جنسی» در پیام‌خانه همه‌ی این دختران دیده می‌شود. نام‌های مصاحبه شوندگان در این گزارش مستعار است. اما شماری از این دختران حاضر شده که جزئیات بیشتری از تجربه شان را شریک سازند.
از نظر کارشناسان، شبکه‌های مجازی نوع دیگری از خشونت و آزار جنسی را علیه زنان و دختران فراهم کرده است. بویژه در کشورهایی مثل افغانستان که زمینه‌ی پیگیری چنین خشونت‌هایی برای زنان وجود ندارد.
اصیلا۲۶ساله، چهار سال است که در شبکه‌ی اجتماعی فیسبوک فعال است. او گفته است چندین بار شده که مورد خشونت و آزار جنسی قرارگرفته است. گاهی این مزاحمت‌ها آن قدر برای اصیلا سخت شده که او مجبور شده برای مدت‌ها صفحه‌ی فسیبوک خود را غیر فعال نگهدارد.
اصیلا تا پیش از طالبان در یک رسانه‌ی محلی در ولایت جوزجان خبرنگار بود که اکنون کارش را از دست داده است. او سال گذشته به خاطر بیکاری، افسردگی و شرایط سخت زندگی شرح کوتاهی از خودش در فیسبوک نوشت.
از طرف حساب کاربری مردانه پیامی دریافت کرد. به اصیلا گفته بود که میتواند برای پیدا کردن کار به او کمک کند. وقتی اصیلا پاسخ داد با وضعیت غیر قابل باور مواجه شد: «نوشت که برای‌تان کار پیدا کردیم اگر می‌خواهید، شب ۵۰۰۰هزار افغانی برای‌تان می‌دهم، پرسیدم چی نوع کار است؟ گفتند از طرف شب مهمان‌ها می‌آید شما همراه‌شان شب تا صبح می‌باشید.»
عکس: رسانه‌ی رخشانه
به گفته‌ی اصیلا این پیام مثل پتک بر سرش بود. تنها کاری که کرد آن مرد را بلاک کرد و خودش برای مدتی زیادی هرگز دوباره به طرف فیسبوک نرفت.
درخواست دوستی، بکارگیری کلماتی که بارجنسی دارد، فحش و حتا فرستادن تصاویر ناهنجار از مواردی است که دختران کاربر در شبکه‌های اجتماعی با آن مواجه می‌شوند.
برای سهیلای ۲۴ ساله ماجرا قدری متفاوت‌تر است. او در ابتدا قربانی یک کلاه‌برداری شد، اما درنهایت ماجرا به آزار جنسی کشیده شد.
سهیلا روی یک آگهی استخدام کلیک کرد و پیامی از یک شماره واتساپ دریافت کرد: «باید بعضی مشخصات را که خواسته بودند با یک قطعه عکس سلفی بدون چادر برای‌شان بفرستم به‌خاطر اسکن و ثبت نام نیاز است من هم گفتم دفترخارجی است حتمن پروسه‌شان مشکل است و از طرف دیگر واقعن نیاز به کار داشتم قبول کردم، عکس فرستادم اما نمی‌فهمیدم اعلان و شماره واتساپ جعلی است، فریب خوردم و در بلای بزرگ گرفتار شدم.»
کلاه‌برداران به خاطر یک عکس سهیلا را زیر فشار گذاشتند که پول پرداخت کند در غیر این صورت عکس را به عنوان «فاحشه» در شبکه‌های اجتماعی پخش خواهد شد.
سهیلا گفته است: «برایم گفت تا فردا ساعت ۱۰صبح برایم ۵هزار افغانی کارت بفرست در غیر آن عکس‌ات را در فیسبوک پخش می‌کنم. ۵هزار کارت برای نمبر روشن باشد و گفت وقتی کارت را گرفتم عکس را از پیشم پاک می‌کنم و اگر تا فردا کارت روان نکردی، فریبم دادی و یا بلاکم کردی، در هزاران صفحه فیسبوک عکس‌هایت را نشر می‌کنم. خیلی ترسیده بودم و به کسی گفته هم نمی‌توانستم چون خودم را بد فکر می‌کردند فردایش ساعت ۹صبح بود رفتم و ۵هزار کریدت روشن خریده پاک کرده وعکس‌هایش را برایش فرستادم.»
شکستن سکوت
در روزهای اخیر فرحناز فروتن خبرنگار شناخته شده‌ی افغانستان برای مقابله با آزار و اذیت‌جنسی زنان در فضای مجازی سکوت را شکست. فرحناز فروتن پس از دریافت پیام‌های متواترکه از سوی جاوید نعیمی، خبرنگار پیشین رادیو آزادی دریافت کرده بود در صفحه‌ی فیسبوک خود نوشته است: «جاوید نعیمی، خبرنگار آزادی را بلاک کردم. سال‌هاست و چندمین بار است که دیر وقت شب بار بار مزاحمت می‌کند من تاکنون این بزرگوار را یک بار ندیده‌ام و هیچ دلیل صمیمیت بی‌جای‌شان را درک نمی‌کنم مردان محترم از این دسته اگر یک زن مثل من مستقل سرشار و مجرد است، دال بر این نیست که هر غلطی که خواستید بکنید. شما حق ندارید دیر وقت شب به یک زن زنگ بزنید یا پیام‌های نامناسب بفرستید.»
پس از نشر متن فرحناز فروتن، جاوید نعیمی در صفحه فیسبوک‌اش گفته است برای تهیه یک مستند به خانم فروتن پیام گذاشته است: «می‌خواستم با فرحناز فروتن یک مستند بسازم خیلی پاسخ نابکار و سطحی دادند.»
فرحناز در صحبت با رسانه‌ی رخشانه هدف‌اش از مقاومت و افشاگری آزار و اذیت‌ها در فضای آنلاین را «لبریز شدن کاسه صبرش» بیان می‌کند و می‌گوید به دلیل مقابله موثر با این‌نوع آزارگری‌ها که از دید وی ریشه در تفکرات زن‌ستیزانه و طالبانی دارد، دست به افشاگری و مستندسازی زده است.
صحبت از این تجربه برای دختران در افغانستان کار آسانی نیست. رسانه‌ی رخشانه با ۱۲ دختری که تجربه آزار جنسی از طریق آنلاین را داشته صحبت کرده و هیچ کدام از آن‌ها به دلیل نگرانی امنیتی و یا ترس از شناسایی حاضر نشدند هویت کسانی را که موجب آزار آن‌ها شده افشا کند.
اما فرحناز فروتن می‌گوید، این سکوت و مصلحت‌اندیشی باید پایان پیدا کند: «ﭘﺲ از ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ دهه ﮐﺎر در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن، ﺣﺘﯽ در محیط‌هایی که به اﺻﻄﻼح اﺻﻼح ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ، ﺑﺎرھﺎ و ﺑﺎرھﺎ آزار و اذﯾﺖ ﺟﻨﺴﯽ را تجربه ﮐﺮدم. در ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﻮارد، ﺧﻮدﺧﻮری ﮐﺮدم و ﺗﻼش ﮐﺮدم که اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ را از طﺮﯾﻖ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﯾﺎ روش‌ھﺎی دﯾﮕﺮ ﺣﻞ ﮐﻨﻢ، اﻣﺎ همواره نتیجه به ﺿﺮر ﻣﻦ ﺑﻮد. در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن، ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﯾﮏ زن ﺑﺎﺷﯿﺪ، ﺧﻨﺪه‌رو، ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺑﺎ روحیه آزاد، ﺗا به ﺳﺎدﮔﯽ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺷﺎﯾﻌﺎت و داﺳﺘﺎن‌ھﺎی دروﻏﯿﻦ ﺷﻮﯾﺪ.»
خانم فروتن آزار و اذﯾﺖ ﺟﻨﺴﯽ زﻧﺎن در ﻓﻀﺎی آﻧﻼین جامعه افغانستان را ﻧﮕﺮانﮐﻨﻨﺪه خوانده و گفته است اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ ﻧﮫ ﺗﻨﮭﺎ ﺑﮫطﻮر ﮔﺴﺘﺮده زﻧﺎن ﺷﺎﻏﻞ و ﻣﺴﺘﻘﻞ را ھﺪف ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ، بلکه به دﻟﯿﻞ ﻓﺮھﻨﮓ ﺳﮑﻮت و ﻣﺼﻠﺤﺖﺟﻮﯾﯽ، ﮐﻤﺘﺮ به آن پرداخته ﻣﯽﺷﻮد.
به باور فرحناز، اﻓﺸﺎﮔﺮی در ﺑﺮاﺑﺮ آزار و اذﯾﺖ ﺟﻨﺴﯽ در ﻓﻀﺎی ﻣﺠﺎزی، ﯾﮑﯽ از رادﯾﮑﺎلﺗﺮﯾﻦ و ﻣﺆﺛﺮﺗﺮﯾﻦ ﺣﺮبه‌های ﻣﻤﮑﻦ است: «ﻣﺎ ﺳﺎل‌ھﺎبه ﺗﻮﺻیه‌های ﻣﺼﻠﺤت‌جویانه ﮔﻮش داد‌یم؛ ﺳﮑﻮت ﮐﻦ، ﺑﺒﺨﺶ، ﺑﻼک ﮐﻦ. اﻣﺎ نتیجه چه ﺑﻮد؟ ﭼﯿﺰی ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﮑﺮد، ﺟﺰاینکه اﯾﻦ ﻣﺮدان، ﺣﺘﯽ آن‌هایی ﮐﮫ ﻧﺎم و ﺷﮭﺮﺗﯽ دارﻧﺪ، ھﻤﭽﻨﺎن به ﺧﻮد اﺟﺎزه ﻣﯽدھﻨﺪ زﻧﺎن را ﻣﻮرد آزار ﻗﺮار دھﻨﺪ. آﻧﺎن ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﮭﻤﺖھﺎ و رواﯾﺖھﺎی ﻣﺮدﺳﺎﻻرانه، داﺳﺘﺎن را به ﻧﻔﻊ ﺧﻮد ﺗﻐﯿﯿﺮ دھﻨﺪ.»
فرحناز فروتن از سایر بانوان افغان نیز می‌خواهد با افشاگری، مستندسازی و صحبت در مورد تجربیات‌شان از آزار و اذیت جنسی در فضای آنلاین، قفل این سکوت را بشکنند: «ﺳﮑﻮت ﻧﮑﻨﯿﺪ. ﺷﻤﺎ ﺗﻨﮭﺎ ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ. ﺻﺪاﯾﺘﺎن را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﯿﺪ، ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺧﻮدﺗﺎن ﻧﻤﯽﺧﻮاھﯿﺪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺣﺮف ﺑﺰﻧﯿﺪ، زﻧﺎن زﯾﺎدی ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﮫ در ﮐﻨﺎر ﺷﻤﺎ اﯾﺴﺘﺎده‌اﻧﺪ و ﺻﺪای ﺷﻤﺎ را ﺑﮫ ﮔﻮش دﯾﮕﺮان ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ. اﺟﺎزه ﻧﺪھﯿﺪ ﯾﮏ ﻣﺮد ﮐﮫ از ﺗﻔﮑﺮات زنﺳﺘﯿﺰاﻧﮫ ﺗﻐﺬﯾﮫ ﻣﯽﮐﻨﺪ، روان و اﻋﺘﻤﺎد به ﻧﻔﺲ ﺷﻤﺎ را وﯾﺮان ﮐﻨﺪ. ﻣﺤﮑﻢ و اﺳﺘﻮار ﺑﺎﺷﯿﺪ. ﻣﺎ در ﮐﻨﺎر ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﯾﺴﺘﺎده‌اﯾﻢ و ﺑﺎ ھﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ اﯾﻦ ﭼرخه آزار و اذﯾﺖ را ﺑﺸﮑﻨﯿﻢ.»
پس از این اقدام فرحناز فروتن، بهارسهیلی یکی از زنان فعال و فیمنست و سحر صامت خبرنگار دیگری با انتشار پیام‌هایی که از سوی جاوید نعیمی، خبرنگار پیشین رادیو آزادی دریافت کرده بودند، از این نوع مقاومت و افشاگری فرحناز استقبال و حمایت کردند.
افشاگری و مستندسازی آزار و اذیت جنسی زنان در فضای آنلاین که فرحناز فروتن آغازگر آن بود موج واکنش‌ها را در شبکه‌های اجتماعی به‌همراه داشت.
بسیاری از کاربران شبکه‌های اجتماعی و افراد سرشناس از این اقدام خانم فروتن حمایت کردند.
سالم حسنی، مشاورسابق رییس جمهور افغانستان در امور فرهنگی و اجتماعی در صفحه فیسبوکش نوشته است: «کار درست بانو فروتن در قبال آقای نعیمی؛ هر پیام خصوصی، خصوصی نیست. وقتی مرد یا زنی علی‌رغم پاسخ منفی از جانب مقابل به ارسال پیام ادامه می‌دهد و مضاف بر آن بدون موافقت جانب مقابل، برای برقراری تماس صوتی یا تصویری اقدام و اصرار می‌کند، از یک امر عادی فراتر می‌رود و مزاحمت محسوب می‌شود. با توجه به مستندات ارائه شده توسط بانو فرحناز فروتن و دفاعیه مبهم آقای جاوید نعیمی، من اقدام بانو فروتن مبنی بر نشر پیام‌های رد و بدل شده در مسنجر را تحسین می‌کنم.»
پروانه ابراهیم خیل مدافع حقوق زنان نیز با حمایت از فرحناز فروتن در صفحه‌ی ایکس خود نوشته است: «سکوتی که سال‌ها بر زنان ظلم کرده را شکستی.»
در کنار حمایت و تمجید کاربران از افشاگری فرحناز فروتن، کاربرانی که این کار را به مایه‌ی طنز و سرکوب بدل کردند هم کم نیستند.
مدینه قاطع مصدق، روان‌شناس در افغانستان به این نظر است که آزار جنسی زنان در فضای آنلاین، دست‌کمی از فضای واقعی ندارد. او می‌گوید این نوع آزار و اذیت به افسردگی، گوشه‌نشینی و حتا خودکشی زنان نیز می‌انجامد: «آزار و اذیت مجازی خطرناک‌تر از دنیای واقعی است. دامنه انتشار موضوعات در فضای مجازی میتواند سریع به تمام جهان برسد. مثلن اگر یک عکس یا مسج دختری نشر شود در فضای مجازی دیگر دختر آرامش روانی را ندارد، در سرک و بازار نمی‌تواند بگردد، چون همه می‌شناسند او را. آزار و اذیت جنسی در فضای آنلاین سبب افسردگی، گوشه‌نشینی حتا در بسیاری از موارد سبب خودکشی دختران می‌شود. در دنیای حقیقی ما می‌توانیم بسنجیم حقیقت و دروغ بودن یک مسئله را؛ اما در دنیای مجازی اگر یک موضوع حقیقت هم نداشته باشد در جامعه افغانستان سطح فهم مردم پایین است بسیار زود باور می‌کنند و این میتواند حتا سبب خودکشی دختر شود.»
آزار و اذیت جنسی در فضای آنلاین بُعد تازه‌ی آزارجنسی گسترده‌ی زنان در دنیای واقعی است. در سال‌های اخیر تلاش‌های زیادی صورت گرفته که به زنان کمک می‌کند تا سکوت‌شان را در مقابل آزارجنسی که می‌بینند، بشکنند. مثل کارزار جهانی« می‌تو» که بحث آزار جنسی را به بحثی عمومی در بسیاری از کشورها تبدیل کرده است.
در کشورهای عمدتا غربی نهادهای قانونی سازوکار سختگیرانه‌ای برای رسیدگی به آزار جنسی زنان دارند. اما در کشورهایی مثل افغانستان خبری از آن نیست.
هرچند شبکه‌های اجتماعی مانند توییتر و فیسبوک قوانینی برای جلوگیری از آزار و اذیت‌های جنسی وضع کرده‌اند که شامل گزارش‌دهی، حذف محتواهای مضر و تعلیق یا مسدودسازی حساب‌های متخلفان است. اما اثرگذاری این قوانین محدود بوده و کاربران و قربانیان از ضعف‌های اجرایی و کندی در رسیدگی به شکایات شکوه دارند.
