همزمان با سوم می روز جهانی آزادی مطبوعات، زنان خبرنگار در افغانستان می‌گویند، تمامی آزادی‌های شان به شمول آزادی بیان از سوی گروه طالبان سلب شده است. خبرنگاران زن که در این گزارش با آن‌ها گفت‌وگو شده بر این نظر بودند که کار خبرنگاری برای زنان زیر محدودیت‌های گروه طالبان چراغی رو به خاموشی است.
براساس یافته‌های خبرنگاران رسانه‌ی رخشانه در سه زون غرب، شمال و مرکز افغانستان، بعد از حدود ۳۲ ماه از حاکمیت گروه طالبان در افغانستان بخش زیادی از خبرنگاران زن وظیفه‌ی خود را ترک کرده‌اند.
یافته‌های این گزارش ولایت‌های هرات، غور، بادغیس، بلخ، فاریاب، جوزجان، بامیان و دایکندی را در بر می‌گیرد.
در ولایت‌های غربی افغانستان در دوران حاکمیت گروه طالبان تعداد زنان فعال در رسانه‌ها از حدود ۱۶۰ خبرنگار به ۴۸ مورد کاهش پیدا کرده است. به گونه‌ای که در دوران جمهوریت حدود ۱۰۰ زن در هرات و ۶۰ زن در ولایت‌های فراه، بادغیس، نیمروز و غور مشغول به کار رسانه‌ی بوده‌اند. این آمار به ۶ خبرنگار در غور، ۴۰ خبرنگار در هرات و بادغیس،۲ خبرنگار در نیمروز کاهش یافته است. اما در ولایت فراه هیچ خبرنگار زن باقی نمانده است.
در زون شمال، شامل ولایت‌های بلخ، جوزجان و فاریاب در دوران حاکمیت گروه طالبان، تعداد زنان فعال در رسانه‌ها از حدود ۲۲۰ خبرنگار به ۶۱ مورد تقلیل یافته است. به طوری که در دوران جمهوریت ۱۲۰ خبرنگار در بلخ ، ۵۰ خبرنگار در فاریاب و 50 خبرنگار و فعال رسانهای در جوزجان مشغول به کار بوده‌اند، اما در دوران طالبان این آمار به ترتیب به 35 ، ۲۱ و ۵ مورد رسیده است.
در دو ولایت مرکزی افغانستان ( بامیان و دایکندی) در دوران حاکمیت گروه طالبان تعداد زنان فعال در رسانه‌ها از حدود ۲۱ مورد به ۶ مورد تقلیل یافته است. به گونه‌ای که در دوران جمهوریت ۱۲ خبرنگار و فعال رسانه‌ی در بامیان و ۹ خبرنگار و فعال رسانهای در دایکندی در رسانه‌ها مشغول به کار بوده‌اند، اما در حال حاضر این آمار به ۳ مورد در دایکندی و ۳ مورد در بامیان رسیده است.
از ولایت‌های دیگر آمار روشنی در دست نیست. کابل مانند دوران جمهوریت هنوز از نظر تعداد زنان و دختران فعال در عرصه‌ی خبرنگاری در صدر قرار دارد. براساس گفته‌های حجت‌الله مجددی، رییس اجرایی اتحادیه‌ی ژورنالیستان آزاد افغانستان در کابل، حدود ۳۹۶ خبرنگار و فعال رسانهای کار می‌کند. براساس گفته‌های همین منبع، در غزنی تنها ۵ زن و فعال رسانهای هنوز به کارشان ادامه داده‌اند.
آماری که اتحادیه ژورنالیستان آزاد افغانستان دارد، نشان میدهد که در کل افغانستان ۶۰۱ خبرنگار و فعال زن رسانهای وجود دارد. در حالی که قبل از طالبان این آمار به ۲۵۰۰ مورد می‌رسید.
اما براساس اطلاعاتی که حامد عبیدی، مسوول سازمان حمایت از خبرنگاران در دسترس رسانه‌ی رخشانه قرار داده است، در دوران حاکمیت گروه طالبان در حدود ۵۰۲ خبرنگار زن در افغانستان مصروف کار در حوزه رسانه‌ها هستند.
براساس همین آمار، روشن می‌شود که حضور زنان در رسانه‌ها در ولایت‌های دیگر یا صفر است یا نزدیک به صفر.
سفارت امریکا برای افغانستان در دوحه به مناسبت روز جهانی مطبوعات نیز بدون این که آماری ارائه کند اعلام کرده که حضور زنان در رسانه‌های افغانستان کاهش یافته است.
چراغی رو به خاموشی
مرکز خبرنگاران افغانستان به مناسبت روز جهانی آزادی مطبوعات با نشر گزارشی می‌گوید که در یک سال گذشته ۱۳۶ رویداد نقض آزادی رسانه‌ها و خبرنگاران شامل ۷۳ مورد تهدید و ۶۴ مورد بازداشت را ثبت کرده است.
این مرکز در گزارش خود گفته است که مبنای اکثریت این محدودیت‌ها و نقض گسترده‌ی حقوق خبرنگاران و رسانه‌ها، دستکم ۱۷ دستورالعمل رسانهای طالبان بوده که بر خلاف قانون رسانه‌ها از آغاز بازگشت دوباره‌ی این گروه به قدرت در ماه اسد ۱۴۰۰، تا اکنون صادر شده است.
مرکز خبرنگاران افغانستان در ادامه گفته که اکنون علاوه بر رهبر و مقام‌های ارشد طالبان، مقام‌های محلی این گروه در هلمند، قندهار و خوست سه دستورالعمل را برای ممنوعیت نشر صدای زنان، عکس گرفتن و مصاحبه‌ی ویدیویی و تماس تلفنی صادر کرده‌اند.
گروه طالبان از زمان تسلط خود بر افغانستان محدودیت‌های زیادی بر رسانه‌ها وضع کرده است. این گروه در یک دستورالعمل ۸ ماد‌ه‌ای در ۳۰ عقرب سال ۱۴۰۰ گفته بود که زنان نمی‌توانند پس از این در نمایشنامه‌ها و سریال‌های تلویزیونی نقش بازی کنند و حضور داشته باشند و مجریان زن باید حجاب اسلامی را رعایت کنند.
در همین‌حال، وضع محدودیت‌های طالبانی تنها به پوشش زنان خبرنگار خلاصه نمی‌شود، در دوران حاکمیت این گروه خبرنگاران زن به شکل گروهی از رسانه‌ها حذف شده‌اند. در شماری از ولایت‌ها نشر تصویر و صدای زنان از رسانه‌ها ممنوع شده است. در صورت نشر برنامه‌هایی خلاف دیدگاه طالبان، مدیر نشرات زن بازداشت و مورد بازجویی قرار می‌گیرد و زنان خبرنگار از ترس شناسایی از سوی افراد طالبان تریپود را کیف همراه‌شان پنهان می‌کنند.
از سویی هم شماری از خبرنگاران زن در زون شمال، غرب و مرکز کشور در صحبت با خبرنگاران رسانه رخشانه می‌گویند که با افزایش محدودیت‌ها و از ترس دستگیری و زندانی شدن توسط نیروهای گروه طالبان به خودسانسوری روی آورده‌اند.
مونسه(مستعار) ۲۴ساله، مدت چهار سال تجربه کار گردانند‌گی در یکی از رادیوهای محلی در ولایت بلخ را دارد، اما از نداشتن اجازه دعوت مهمان مرد و مصاحبه با مردان در برنامه‌های رادیویی و یا تلویزیونی شاکی است. او می‌گوید: «اجازه دعوت مهمان و صحبت تلفنی با شنوندگان از طبقه ذکور را در برنامه‌ها نداریم و اگر یک مرد زنگ می‌زند باید به مجرد شنیدن صدای شان تماس شان را قطع کنم».
برنامه‌ی رادیویی مونسه چندی پیش به دلیل گفت‌وگو در مورد «مسدود بودن دروازه‌های مکاتب به روی دختران» توسط استخبارات گروه طالبان متوقف شده است: «در یکی از برنامه‌ها، مهمان در مورد بسته بودن مکاتب به روی دختران صحبت کرد و من فقط گفتم، به امید روزی که دوباره مکاتب به روی دختران باز شود، اما بعد از نشر برنامه استخبارات طالبان مدیر مسوول را خواست و برایش گفتند دیگر حق نشر این برنامه را ندارد».
این فعال رسانهای گفته است استخبارات طالبان به مسوول آن رسانه هشدار داده تا در خصوص محدودیت‌ها صحبت نکنند و در صورت تکرار، رسانه مسدود خواهد شد.
مونسه همچنان می‌گوید که زیر سایه‌ی محدودیت‌های امر به معروف گروه طالبان شرایط انجام گزارش‌های میدانی برای زنان خبرنگار فراهم نیست که باعث شده تا گزارشها و خبرها در خصوص مسائل مربوط به زنان در رسانه‌های محلی کمتر مورد توجه قرار گیرد.
شفیقه(مستعار) ۲۴ساله، مدت پنج سال تجربه همکاری در رسانه‌های محلی در ولایت جوزجان را دارد. او گفته، خبرنگاران برای کار در رسانه در این ولایت باید تعهدنامه ریاست اطلاعات و فرهنگ را امضاء کنند که براساس آن از تهیه گزارش برخلاف منافع طالبان اجتناب و حجاب در محیط کار رعایت خواهند کرد.
شفیقه گفته است: «اگر دختران بخواهند تا در رادیو کار کنند باید از ریاست اطلاعات و فرهنگ مکتوب داشته باشد که این اداره به آسانی به دختران مکتوب نمی‌دهد و باید تعهدنامه را امضاء کنیم که این به نظرم خلاف قانون رسانه است که بی‌طرف نتوانیم چیزی بنویسم. اما آن‌ها { طالبان} فقط منافع خود را در نظر می‌گیرند».
به‌گفته‌ی شفیقه، در رسانه، ساعت کاری زنان و مردان خبرنگار براساس قواعد تفکیک جنسیتی تنظیم شده که براساس آن، حضور همزمان دختران و پسران در رادیو اجازه داده نشده است. او می‌گوید: « دختران فقط در زمان اجراء برنامه توسط همکار زن اجازه داخل شدن به رادیو را دارند و در غیر آن اجازه ورود داده نمی‌شود و در زمانی‌که دختران کار می‌کنند مردان اجازه ورود به رادیو را ندارند».
در همین‌حال برخی از دختران گزارش‌گر در ولایت هرات می‌گویند که با وجود داشتن مکتوب از جانب ریاست اطلاعات و فرهنگ، اما اداره‌های طالبان در این ولایت اطلاعات را در دسترس زنان خبرنگار قرار نمی‌دهند.
نازنین (مستعار) یکی از محدود دخترانی که در دوران حاکمیت گروه طالبان در ولایت هرات سرگرم فعالیت رسانهای است، تاکید می‌کند که تبعیض جنسیتی در دسترسی به منابع مردمی و اداره‌های محلی طالبان در هرات باعث محدود شدن دسترسی به اطلاعات شده است.
او می‌گوید: «در شرایط فعلی برای کار زنان خبرنگار ارزشی گذاشته نمی‌شود. منابع دولتی به تماس خانم‌های خبرنگار کمتر از آقایان پاسخ میدهند و منابع مردمی به دلیل ترس از بازخواست شدن از سوی طالبان بخاطر مصاحبه با یک خانم خبرنگار از مصاحبه و صحبت خودداری می‌کنند و پیشنهاد می‌کنند تا خبرنگاران خانم با منابعی که خانم باشند صحبت کنند».
نازنین ادامه میدهد که در کنار تبعیض در دسترسی به منابع که باعث کاهش حضور زنان در رسانه‌ها شده، تبعیض در استخدام از سوی رسانه‌ها دلیلی بر کاهش حضور زنان در رسانه‌ها شده است. او می‌گوید که در دوران حاکمیت گروه طالبان رسانه‌های محلی به دلیل محدودیت‌های ایجاد شده برای زنان ترجیح میدهند کارمند مرد استخدام کنند.
او که فعلا به‌عنوان گزارش‌گر در یکی از رسانه‌ها مصروف کار است می‌گوید، به‌دلیل محدودیت‌های گروه طالبان و نبود شرایط کار، با حجم کاری زیاد به اندازه نصف معاش خبرنگار مرد کار می‌کنند.
این در حالی است که به‌گفته خبرنگاران و فعالان رسانهای در داخل کشور، نیروهای امر به معروف گروه طالبان، استخبارات و فرماندهی امنیه طالبان به گونه آنی هر کدام یک مرتبه در ماه برای نظارت به دفاتر رسانه‌ها رفته و تفکیک اتاق خبر زنان و مردان و پوشش زنان را بررسی می‌کنند.
به گفته زهرا [ نام مستعار]، فعال رسانهای در زون غرب کشور، استخبارات گروه طالبان بر محتوای گزارشها نظارت دارد و گزارشگران سوژه‌های مرتبط با وضعیت زنان زیر حاکمیت طالبان و گزارش‌هایی را که مردم در آن به نقد طالبان می‌پردازند، نیز اجازه ندارند تهیه کنند. او گفته، گزارش‌هایی که «خطوط قرمز » طالبان را رد کند بازجویی و حتا بازداشت را به دنبال دارد.
او می‌گوید: «محدودیت‌ها و نظارت‌های شدید برای کار وجود دارد، گزارش‌گری که بعد گذشت از هفت خان رستم توانسته منابع خود را تکمیل کند، اما نمی‌تواند گزارش با محتوای انتقادی و یا در مورد زنان تهیه کند… طبیعتا احضار شده و مورد بازجویی و حتا حبس قرار می‌گیرد و با وی برخورد زشت و زننده می‌شود».
طاهره(مستعار) ۲۶ساله، مدت سه‌سال در بخش گویندگی در برنامه‌های اجتماعی در رسانه‌های محلی ولایت بلخ کار کرده، اما بعد از سقوط دولت افغانستان به دست گروه طالبان از کار بیکار و خانه نشین شده است.
او می‌گوید: «رسانهای که در آن مشغول کار بودم به دلیل مشکلات مالی تعداد کارمندان‌اش را کاهش داد و به تعداد شش دختری که من نیز شامل آن بودم را اخراج کرد و گفت که نمی‌تواند معاش ما را پرداخت کند و من بیکار شدم».
طاهره که بیش از دو و نیم سال بیکار است، می‌گوید با تلاش‌های مداوم نتوانسته در هیچ رسانهای استخدام شود و خانه‌نشینی وی را در معرض ابتلا به مشکلات روحی و روانی قرار داده است: «با خانه نشینی روابط اجتماعی من پایین آمده و در اکثر مواقع افسرده، گوشه نشین و بی حوصله شدم و هر روز تحمل این وضعیت برای من دشوارتر می‌شود».
دست کوتاه زنان خبرنگار به معلومات دست اول
طالبان علاوه بر وضع محدودیت‌ها بر آزادی‌های اساسی زنان خبرنگار به شمول آزادی بیان، دسترسی دختران خبرنگار را به اطلاعات و معلومات دست اول کوتاه کرده‌اند و اداره‌های این گروه حاضر به مصاحبه با خبرنگاران زن نمی‌شوند.
مونسه، شفیقه، سمیه، نازنین و طاهره هر چهارنفر تجربه‌ی این عملکرد را از سوی افراد طالبان دارند. هر چند آن‌ها بارها تلاش کرده‌اند تا از طریق سخن‌گویان اداره‌های محلی و با حضور در نشست‌های خبری به اطلاعات دست یابند، اما تلاش شان بی‌نتیجه بوده است.
سمیه می‌گوید: «بخاطر گرفتن هر مصاحبه نیاز به داشتن یک مکتوب از ریاست اطلاعات و فرهنگ است علیرغم اینکه آن‌ها ممکن است اجازه نامه اطلاعات و فرهنگ را داشته باشند، بسیاری از نهادهای دولتی زنان را به‌حضور نمی‌پذیرند».
در کنار سمیه، مونسه نیز این تجربه را داشته و او اجازه اشتراک در کنفرانس‌ها، برنامه‌های اعضای طالبان و جلسات نیروهای امر به معروف گروه طالبان با مسوولان و کارمندان رسانه‌ها را نداشته است. مونسه با ناامیدی می‌گوید: «هیچ اداره شان [ طالبان] حاضر به مصاحبه با زنان نمی‌شود».
نازنین (مستعار) درباره اشتراک زنان خبرنگار در کنفرانس‌های خبری طالبان می‌گوید که از زنان خواسته می‌شود تا در هماهنگی با دفتر، همکار مرد را برای شرکت در نشست‌ها معرفی کنند. او گفته طالبان در توضیح این عملکرد خود گفته‌اند: «ما برای حفظ عزت و عفت، زنان را از حضور در نشست‌های خبری منع می‌کنیم».
این وضعیت برخی از خبرنگاران زن را مجبور کرده که به گونه رایگان برای رسانه‌ها کار کنند. دستکم دو خبرنگار زن در کابل با سال‌ها تجربه‌ی کار خبرنگاری گفته‌اند، چون فرصت برابر کاری با مردان را ندارند، به طور رضاکار برای رسانه‌ی خود کار می‌کند یا ماه‌ها است که معاش دریافت نکرده‌اند.
سومن رحمتی ( مستعار) ۲۴ ساله و در کابل خبرنگار است. او گفته است، شش ماه است که رضاکارانه کار می‌کند. در حالی که چهار سال در رسانه‌های تصویری کابل خبرنگاری کرده است.
مروه امینی نیز از دختران خبرنگار است که مدعی است که به مدت هشت ماه شده که از سوی دفتر کارش معاش نگرفته است: «مادرم خیاطی می‌کند و بیشتر اوقات پول کرایه‌ی رفت‌و آمد تا دفتر را مادرم برایم میدهد و روزی هم شده حتی با پای پیاده تا دفتر کار بروم چون که پول ندارم، دیگر زمینه‌ی کار برای زنان در رسانه‌ها وجود ندارد از این‌رو ناگزیر با همین‌چالش‌ها کنار آمده و یا اینکه از کارکردن دست بکشیم، همین دو راه را فقط در پیش دارم».
یادداشت: برخی نام‌ها به در خواست مصاحبه شونده‌ها در این گزارش مستعار آمده است.
