زیبا بلخی
«داکترها برایم گفتند چون به‌شکل متواتر از بروفن استفاده کردی به همین دلیل متاسفانه جنین در بطن‌ات سقط شده.» این بلایی است که استفاده خودسرانه دارو بر سر زندگی فاطمه ۲۷ ساله آورده است. شش ماه پیش خانواده‌اش فاطمه (نام مستعار) را در حالت بی‌هوشی و خون‌ریزی شدید در حمام پیدا کرده و به شفاخانه حوزوی شهر مزارشریف منتقل کردند. داکتران خبر تلخی به او دادند؛ جنین دو ماهه‌اش سقط شده است.
داکتران پس از بررسی به فاطمه گفته‌اند، مصرف مداوم و خودسرانه داروی بروفن (ایبوپروفن) باعث سقط جنین او شده است: «برایم گفتند در این اواخر کدام داروها را استفاده کردی؟ وقتی از بروفن یاد کردم گفتند استفاده بروفن در سه ماه اول بارداری بسیار خطرناک است و باید بدون مشوره داکتر استفاده نشود به همین دلیل جنین سقط شده است.»
فاطمه که در ولسوالی چهارکنت ولایت بلخ زندگی می‌کند و شوهرش دهقان است، به خاطر فقر اقتصادی نتوانسته بود به داکتر مراجعه کند. او از بیماری رماتیسم رنج می‌برد و خودسرانه از داروی بروفن برای تسکین دردهایش استفاده می‌کرده است.
فاطمه می‌گوید: «شوهرم و مادرشوهرم را می‌گفتم من را داکتر ببرید، به گپ‌ام گوش نمی‌کردند؛ مجبور شدم بخاطر تسکین دردم خودم دوا بخرم و متواتر هر روز که دردکمر و پایم شروع می‌شد، از بروفن استفاده می‌کردم؛ چون ارزان هم بود و خوب تاثیر هم می‌کرد. ولی خبر نداشتم برای طفلم خطرناک است و کسی هم برایم نگفته بود.»
استفاده‌ی خودسرانه از دارو در افغانستان یک معضل بزرگ است. فروش داروهای مختلف توسط داروخانه‌ها، بدون نسخه پزشک آزاد است؛ چیزی که در کشورهای دیگر ممکن نیست.
آمار جدیدی در دست نیست، اما براساس آمار وزارت صحت حکومت پیشین افغانستان، ۵۰ درصد از بیماران در افغانستان بدون مراجعه به پزشک دارو مصرف می‌کنند.
به گفته‌ی پزشکان، استفاده‌ی خودسرانه از دارو برای هرکسی ممکن است خطرناک باشد، اما برای زنان باردار این خطر چند برابر است چراکه ممکن است به سقط جنین، خون‌ریزی، زایمان زودس، مسمومیت جنین و حتا مشکلات تنفسی و قلبی در نوزاد منجر شود.
ادیبه (نام مستعار) ۲۵ساله اولین کودک خود را باردار است. او هم به رسانه‌ی رخشانه گفته است تجربه استفاده خودسرانه از دارو را دارد. تاجایی که داکتران برایش گفته‌اند جنین‌اش در خطر سقط شدن است: «پنج ماهه باردار هستم. شوهرم ایران رفته چون این‌جا کار نبود وضعیت اقتصادی خوب نداریم. من از قبل دوای افسردگی و خواب استفاده می‌کردم. وقتی باردار هم شدم گفتم حتمن نقص ندارد، دواها را بدون مراجعه به داکتر از دواخانه می‌گرفتم و استفاده می‌کردم. شوهرم خو نبود، به خوشویم هرقدر می‌گفتم برویم داکتر می‌گفت ما هفت هشت طفل را به دنیا آوردیم، یک روز روی داکتر را ندیدیم؛ ایقدر نازدانه‌گری نکن هیچ چیز نمی‌شود؛ دواهای خود را خورده برو.»
زندگی ادیبه حکایت پر آب چشمی است. او سمستر سوم دانشکده ادبیات در دانشگاه بلخ بود که طالبان دروازه‌های دانشگاه را بستند. او در خانه افسردگی گرفت و به اجبار به عقد پسر عمه‌اش در آمد. ماجرایی که افسردگی ادیبه را عمیق‌تر کرده است.
ادیبه گفته است تاکنون فقط یک‌بار به داکتر مراجعه و پس از آن همواره خودسرانه از دواخانه دارو می‌گیرد و مصرف می‌کند.
ادیبه ادامه می‌دهد: «ماه سوم بارداری‌ام بود که یک روز کمرم بسیار درد پیدا کرد. در قسمت شکمم هم خیلی درد احساس می‌کردم، وقتی به داکتر نسایی رفتم گفت دیگر دوای افسردگی خودسر استفاده نکن. هرماه نزد داکتر مراجعه بکن، با مشوره داکتر دوا بگیر. چون جنین‌ات در خطر سقط است و هم‌چنان ممکن است اگر این دوا را زیاد بخوری طفلت با نقص و مشکل تولد شود.»
از زمانی که داکتر برای ادیبه گفته است استفاده از داروی ضدافسردگی بدون مشوره داکتر جنین را در معرض خطر سقط قرار داده او از خوردن این دارو خودداری کرده است؛ اما در حال حاضر با افسردگی شدید روبرو است و به دلیل مشکلات اقتصادی توان مراجعه دوام‌دار به داکتر را ندارد.
صندوق جمعیت سازمان ملل متحد (UNFPD ) در مورد زنان و مادران در افغانستان ابراز نگرانی کرده و گفته است که کاهش دسترسی به خدمات صحی، سطح بیماری و مرگ و میر نزد مادران را بالا می‌برد.
این صندوق به تاریخ ۱۸ نوامبر سال جاری میلادی با نشر اعلامیه‌ای در صفحه ایکس خود گفته است که مادران باردار و مادرانی که تازه زایمان کرده‌اند، به دلیل بحران جاری با خطرات و زیان‌های زیادی در این کشور روبرو هستند.
این صندوق افزوده است که زایمان در حالت اضطراری و نبود خدمات معیاری، متخصصان صحی و پرستار و مراقبت‌های اضطراری هنگام بارداری سبب شده که این زنان با مشکلات فیزیکی و روانی رو‌به‌رو شوند.
ناآگاهی از مراقبت‌های دوران بارداری، ازدواج‌های زیرسن، وضعیت اقتصادی ضعیف خانواده‌ها، نبود برنامه‌های آگاهی‌دهی به‌خصوص در مناطق دوردست، دسترسی نداشتن به خدمات صحی و مشاورین صحی در ولسوالی‌ها و قریه‌جات از اصلی ترین دلایلی است که از نظر کارشناسان، زنان باردار در بلخ در زمان بارداری به خوددرمانی روی می‌آورند.
کرشمه یعقوبی (نام مستعار) ۵۱ساله، داکتر نسایی ولادی در شهر مزارشریف است. او که سال‌ها در شفاخانه حوزوی ابوعلی‌سینای بلخی در شهر مزارشریف کار کرده، در گفت‌وگو با رسانه‌ی رخشانه گفته، بارها شاهد بوده که زنان باردار زیادی در حالت بی‌هوشی و خون‌ریزی شدید نزد آنان مراجعه می‌کنند که به دلیل مصرف داروهای خودسر، جنین‌شان سقط و یا در خطر سقط شدن قرار دارد.
به گفته‌ی او بیشتر زنان بارداری که به او مراجعه می‌کنند، تجربه استفاده‌ی خودسرانه از دارو را دارند: «درجاهایی که کلینیک‌ها می‌باشد، آن‌جا باید کانسلرهایی (مشاورین) داشته باشیم که به همگی توضیح بدهد که استفاده خودسرانه دارو مضر است، ولی پس از روی کارآِمدن حکومت طالبان برنامه‌های آگاهی‌دهی متوقف شده. کلینیک‌ها بخش مشوره‌دهی ندارند حتا در بسیاری ولسوالی‌ها، زنان به خدمات صحی دسترسی ندارند. تمام این دلایل باعث می‌شود زنان آگاهی نداشته باشند و از داروهای خودسرانه استفاده بکنند.»
این داکتر می‌گوید، زنان باردار برای مراقبت از خود و جنین در دوران بارداری به‌خصوص سه ماه اول هیچ دارویی را بدون مشاوره داکتر مصرف نکنند. او خطر استفاده از داروهای خودسر را برای زنان باردار چنین توضیح می‌دهد: «استفاده داروهای خودسر می‌تواند برای خود مادر سبب حساسیت شدید، سردردی، سرگیجی، تهوع، حتا سبب مرگ مادر شود. سوی شکل (ناهنجاری مادرزادی) جنین، سوراخ قلب در صورتی که مادر دوای خودسر استفاده بکند و تغذیه خوب نداشته باشد باعث تولد نوزاد با وزن کم می‌شود.»
از نظر پزشکی، ناهنجاری‌های مادرزادی در سه ماه اول بارداری؛ زمانی که اندام‌ها در حال شکل‌گیری هستند ایجاد می‌شوند. ناهنجاری‌های مادرزادی بسیار زیاد است، اما سوراخ قلب، شکاف لب یا کام، نقص لوله‌ی عصبی، سندرم داون، اختلالات بینایی و شنوایی و حتا فلج مغزی شایع‌ترین آن‌ها است.
بهشته همدم (نام مستعار) داکتر زنان و زایمان در بلخ می‌گوید، پس از روی کارآمدن طالبان وضعیت اقتصادی ضعیفی که خانواده‌ها با آن روبرو شده‌اند، باعث شده تا زنان باردار بیشتر از قبل به مصرف داروهای خودسر روی آورده‌اند.
این پزشک ۴۵ ساله با نگرانی می‌گوید: «حتا پرستامول که راحت در دواخانه‌ها قابل دسترس است، نباید استفاده بکنند. فعلا وضعیت اقتصادی همه مردم ضعیف است، مردم نان خوردن را به مشکل پیدا می‌کنند. چون هزینه تداوی و مراجعه به داکتر را ندارند باعث می‌شود زنان باردار که در جریان بارداری بدن‌شان ضعیف است و بیشتر از هر زن دیگری به بیماری‌های مختلف مبتلا می‌شوند، به خوددرمانی روی بیاورند و خودسر دوا مصرف بکنند.»
خانم همدم با نگرانی از تصمیم اخیر طالبان که انستیتوت‌های صحی را به روی زنان بسته‌اند، گفته به زودی وضعیت به مرحله‌ی بحران می‌رسد، زیرا به گفته‌ی او همین حالا افغانستان با کمبود شدید کادر صحی مواجه است.
این پزشک حتا استفاده خودسرانه از داروهای گیاهی را برای زنان باردار خطرناک می‌داند. مساله‌ای که خودش یک مشکل جداگانه به شمار می‌رود: «یک تعداد دواهایی است که به شکل عطاری فروخته می‌شود. مثلا زیره، زنجبیل، بادیان و رازیانه یا مثل مرچ سیاه که سبب سوزش ناحیه معده می‌شود یا قهوه و الکل و موادمخدر؛ خانم باردار در سه ماه اول نباید خودسرانه بگیرد. خصوصا ادویه‌جاتی که مورفین و کافئین دارد و خواب آور است.»
