آزاده تران
حضور پررنگ و رنگارنگ زنان در جشن‌های پاسداشت روز «فرهنگ هزاره»، در کنار نمادهای فرهنگ هزارگی که از دل و دستان زنان جان گرفته و پیشگامی زنان در ثبت این روز در تقویم، تنها یک معنا دارد؛ ردپای آشکار و ماندگار زنان در معنابخشی به روزی که امروز «روز فرهنگ هزاره» نام گرفته است.
چند سال است که از «نوزدهم ماه می» به عنوان «روز فرهنگ هزاره» در کشورهای زیادی پاسداشت می‌شود. فعالان فرهنگی هزاره می‌گویند، این روز بهانه‌ای است برای یادبود رسومی که ریشه‌های باستانی و دیرینه دارد.
امسال نیز از این روز همزمان در چندین کشور با پاسداشتی پر رنگ گرامی داشته شد. این کارزار امسال شاهد یک قدم تازه هم بود؛ شهرداری سن‌دیگوی امریکا روز «فرهنگ هزاره» را به رسمیت شناخت. قبلا این روز در تقویم رسمی دولت پاکستان هم به رسمیت شناخته شده است.
شهردار شهر «سن‌دیگو» ایالت کالیفرنیای امریکا در بیانیه‌ی خود به همین مناسبت گفته است: «به رسمیت‌شناختن و بزرگداشت روز فرهنگ هزاره، فرصتی را برای ارتقای آگاهی فرهنگی، فراگیری و همبستگی میان همه‌ی ساکنان سن‌دیگو فراهم می‌کند و حس تعلق و درک متقابل را در میان جوامع گوناگون این شهر تقویت می‌نماید.»
پدیده و کارزاری که قلب تپنده‌ی آن زنان هستند
اولین‌بار و به صورت رسمی، سنگ‌بنای روز «فرهنگ هزاره» با ایجاد «خانه‌ی هزارگی» در نوزدهم می سال ۲۰۱۷ میلادی، توسط «فاطمه عاطف» فعال فرهنگی در موزیم «لوک ورثا» در شهر اسلام آباد پاکستان گذاشته شد.
عناصر ساده و صمیمی فرهنگ هزارگی، در این خانه‌ی کوچک در کنار هم جا خوش کرده بودند؛ از مجسمه‌های پلاستیکی یک خانواده هزارگی با لباس‌های سنتی گرفته، تا فرش‌های دست‌باف و غذاهای محلی. این تصویر گرم و صمیمی، جرقه‌ی رویدادی شد که امروز «روز فرهنگ هزاره» نام گرفته و به شوری جمعی بدل شده است.
فاطمه عاطف، بنیان‌گذار این روز فرهنگی به رسانه‌ی رخشانه می‌گوید: «هیچ کس اعتماد نمی‌کرد که من قصد چنین کاری برای مردم هزاره دارم. از قوما کمک می‌خواستم، تعدادی از آن‌ها طوری برخورد می‌کردند که خدای ناخواسته من کاری بدی انجام میدم. تعدادی کمی از مردم با من در سفر‌ها و جلسات شرکت می‌کرد.»
فاطمه عاطف، زاده‌ی شهر کویته‌ی پاکستان، دانش آموخته‌ی ادبیات انگلیسی و از چهره‌های مطرح فرهنگی در پاکستان است.
فاطمه عاطف، بنیان‌گذار روز « فرهنگ هزاره»/ عکس: ارسالی به رسانه‌ی رخشانه
اما برای دختری که شور فرهنگ در دل داشت و زخم‌های کهنه‌ی تاریخ هزارهها را در جان، این دشواری‌ها کافی نبود تا او را از راه باز بدارد. خانم عاطف می‌گوید، فرهنگ هزاره باید چون نخ، هزارهها را به هم و به دیگران پیوند دهد: «از این‌که روز فرهنگ هزارگی را به آسانی به دست نیاوردیم. باید برای زنده نگه‌داشتن این روز هدف داشته باشیم. اولین مقصد روز فرهنگ هزارگی این است که تمامی مردم هزاره بین خود اتحاد کند.»
روز «فرهنگ هزاره» از سال ۲۰۱۷ میلادی به این‌سو در کشورهای مختلف توسط هزارهها به صورت رسمی تجلیل می‌شود.
بنیان‌گذار این روز فرهنگی در مورد نقش زنان می‌گوید: «زنان در ایجاد و حفظ فرهنگ هزارگی نقش مادر را داشته و دارند. همان‌طور که یک مادر فرزند به دنیا می‌آورد و از آن نگه‌داری می‌کند. حالا زنان هزاره، فرهنگ هزارگی را ایجاد و از آن طی سال‌های گذشته نگه‌داری کرده است.»
از نظر فعالان فرهنگی این سخن به معنای انکار نقش مردان در ساختن و پرداختن فرهنگ نیست، به‌ویژه در جامعه‌ای که فرهنگ مسلط مردسالار، حرف اول و آخر را می‌زند. اما آنچه باید دیده و گفته شود، این است که در فرهنگ هزارگی، زنان نقشی برجسته، پررنگ و تعیین‌کننده دارند؛ نقشی که اگر نمی‌بود، بسیاری از نشانه‌ها و روایت‌های فرهنگی امروز ناتمام بود.
دکتر حفیظ شریعتی سحر، نویسنده و انسان‌شناس به این نظر است که آنچه امروز به نام فرهنگ هزاره شناخته می‌شود، زنان در آن نقش شانه به شانه با مردان داشته است: «در دوره‌های قبل ما اگر ببینیم زنان همانند مردان در سرزمین، خانه و حتا در جنگ‌ها در کنار مردان فعالیت داشتند. در دوران جنگ زنان هزاره در کنار مردان، شمشیر بازی می‌کردند. نیزه می‌انداختند و در کنار نظامیان فعالیت‌های نظامی را انجام می‌دادند. گاهی زنان در جنگ‌ها سرلشکر و فرمانده بوده است. این یعنی زن در فرهنگ هزاره از تمامی حقوق خود به طور کامل برخوردار است.»
آقای شریعتی در گفت‌وگو با رسانه‌ی رخشانه گفته است: «ما در جامعه‌ی هزاره شاهد این نیستیم که زن و دختر به دلیل زن‌بودن‌اش از درس خواندن، کارکردن و از حقوق انسانی‌اش محروم شده باشد. برعکس همیشه از طرف مردان مورد حمایت قرار گرفته است. امروز جامعه‌ی هزاره زنان و دختران تحصیل کرده در سطح بالایی دارند که آنان محضر خدمت به هم‌وطنان‌شان شده‌اند.»
دکتر شکردخت جعفری، مخترع و فیزیک‌دان که به تازگی جزو «دانشمندان برجسته‌ی جهان» شناخته شده است در گفت‌وگو با رسانه‌ی رخشانه می‌گوید، سهم فعال زنان در تجلیل از روز فرهنگ هزاره و پوشیدن لباس‌های سنتی هزارگی، برگزاری نمایشگاه‌های صنایع دستی هزارهها توسط آنان و از همه مهمتر حضور زن و مرد در یک مکان یکی از نکته‌های متفاوت و خوب فرهنگ مردم هزاره است.
اما آنچه که بیشتر از دید خانم جعفری برجسته است، روحی است که در فرهنگ هزاره جاری و ساری است: «با این‌که مردم هزاره از مشکلات اقتصادی رنج می‌برند، باز هم به فرزندان‌شان زمینه‌ی تعلیم و تحصیل را مهیا می‌کنند. در همین چند سال گذشته در افغانستان، نتایج کانکور خودش نشانه‌ای از علم دوستی مردم هزاره بود. هزارهها قرن‌ها با ظلم و تبعیض زندگی کرده‌اند و تنها راه بیرون رفت‌اش علم و آگاهی است که باید مردم هزاره در فراگیری علم و دانش کم نگذارند.»
از نظر دکتر شکردخت جعفری، فرهنگ هزاره یک پیام روشن را با خود حمل می‌کند؛ در این فرهنگ، زنان جایگاهی برابر با مردان دارند.
حمیرا رضایی، فعال حقوق زن، در مورد روز فرهنگ هزارگی و زنان چنین می گوید: «زنان هزاره هموار در خط مقدم مبارزه با ستم بوده‌اند. نه تنها با فریاد و قلم، بلکه با هنر، فرهنگ و ایستادگی. خامک‌دوزی‌هایی که نسل به نسل از دست مادران به دست دختران منتقل شده و عشق به آموزش و توانمندسازی زنان که از مادران‌مان به ما به ارث رسیده است. همه نمونه‌هایی روشن از این مقاومت فرهنگی‌اند. این‌ها نه تنها نشانه‌های هویت ما، بلکه ابزار‌هایی برای بقای‌مان در برابر ستم و حذف سیستماتیک بوده‌اند.»
به گفته‌ی حمیرا، این روز‌ها روز فرهنگ هزارگی را در حالی تجلیل می‌کنیم که از زیر بار هزاران تبعیض توسط یک زن نام‌گذاری و ایجاد شده است: «امروز هزارهها در یک نبرد برای باز پس‌گیری فرهنگ خود هستند که در خط مقدم آن زنان هستند.
خانم رضایی گفته است: «در زمانی که افغانستان بار دیگر زیر سلطه‌ی طالبان فرو رفته و تلاش سیستماتیکی برای محو هویت‌های متکثر به‌ویژه هویت هزاره، در جریان است؛ هیچ‌گاه به اندازه‌ی امروز، بازپس گیری و احیای هویت و فرهنگ واقعی‌مان حیاتی نبوده است. هر لالایی، هر دوخت سنتی، هر بیت شعر و هر زبان مادری که حفظ شود، نوعی مقاومت در برابر انکار و حذف است.»
حضور آزاد دختران در صحنه‌های رقص در گردهمایی روز «فرهنگ هزاره»، در کنار نقش پررنگ زنان در این برنامه‌ها و لباس‌های خامک‌دوزی‌شده که حاصل هنر و ظرافت دستان آنان است، گواه دیگری بر جایگاه ویژه‌ی زنان در قلب تپنده‌ی فرهنگ هزارگی است.
رنج خالق زیبایی‌هایی که کمتر به چشم آمده
لباس‌های خامک‌دوزی یکی از نمادهای فرهنگی هزارگی است که توسط دستان هنرمند زنان و دختران هزاره تهیه می‌شود.
ریحانه‌ی ۴۳ ساله، هرچند خود و دخترانش فرصت حضور آزادانه و بی‌واهمه بر صحنه‌ها را ندارند، زیرا آن‌ها محکوم به زندگی زیر سلطه طالبان هستند، اما هنر دستان او و زنانی چون او، در لباس‌هایی که دختران بر تن می‌کنند و با آن‌ها بر صحنه می‌رقصند، نفس می‌کشد و زندگی می‌کند.
ریحانه مادر سه پسر و چهار دختر است. او می‌گوید، او با گلدوزی کردن پیراهن‌های زنانه و مردانه‌ی هزارگی نان روی سفره‌اش می‌گذارد. ریحانه در مقابل گلدوزی یک پیراهن و شلوار زنانه از پنج تا هشت هزار افغانی و در بافتنی جهیزیه برای عروس از ده تا بیست هزار افغانی دستمزد می‌گیرد.
حمیده ۱۹ ساله، دختر بزرگ ریحانه نیز از روزی که طالبان دروازه‌های مکتب را بسته‌اند، مثل مادرش به خامک‌دوزی روی آورده است.
راضیه ۲۸ ساله و ساکن در منطقه‌ی «قلعه نو» برچی در غرب کابل از 15 سالگی کار اصلی‌اش خامک‌دوزی است. سال‌ها کار طاقت‌فرسا که گفتن‌اش تنها به زبان آسان می‌آید.
راضیه گفته است این کار به بینایی چشم‌هایش آسیب زده است: «خیلی زحمت داره.»
از این نظر هم اگر نگاه شود، پیداست که نقش زنان در عناصر خوشرنگ و زیبای فرهنگ هزارگی چقدر پررنگ است؛ هرچند رنج‌ها و سختی‌های زنان که خالق این زیبایی هستند کمتر به چشم آمده است.
«خانه‌ی هزارگی» در موزیم «لوک ورثا»/ عکس: ارسالی به رسانه‌ی رخشانه
انتقاد و تمجید
واکنش‌ها در شبکه‌های اجتماعی به کارزار فرهنگی روز « فرهنگ هزاره» امسال گسترده و متفاوت بود. از تمجید تا انتقاد برای بهبود آن.
فرهاد دریا، از چهره‌های مطرح موسیقی افغانستان، همزمان با روز « فرهنگ هزاره» گفته بود: «پس از تجارب تلخ اما ارزنده‌ی جلا وطنی و مهاجرت‌هایم، اینک شهروند جهان می‌پندارم. اما در این روز خاص و ویژه، می‌خواهم با افتخار هزاره باشم. هزاره نام دوم زندگی، دانش، روشنایی و تلاش است.»
فرحناز فروتن، به مناسبت روز «فرهنگ هزاره» در صفحهی فسبوک خود با تمجید از این روز گفته است: «فرهنگ هزارگی برای من بیشتر از رنگ و لباس، آبادی و دانش است. این روز بر همه مبارک است و به امید روزی که هزاره به خاطر مذهب، چهره و قوم خویش، انکار، مورد تبعیض و حذف قرار نگیرد.»
انور رحیمی، کاربری دیگر در صفحهی فیس‌بوک‌اش از برگزار کنندگان برنامه‌های روز فرهنگ هزارگی خواسته است، از گردهمایی‌های تجلیل از روز فرهنگ هزارگی به عنوان فرصت برای گسترش وحدت و همبستگی هزارهها بهره ببرند.
کاربری بنام سلمان علی فیروزی گفته است که فرهنگ هزاره تنها به موسیقی و رقص خلاصه نمی‌شود. باید برنامه‌ها با هنر و کمال زنان و رسوم اصیل هزارگی که از نیاکان ما به‌جا مانده است، تجلیل شود.
علی ساقی با انتقاد تلویحی از نحوه تجلیل از این روز در پستی در صفحهی فیس‌بوک‌اش نوشته است: «من معتقدم روز فرهنگ هزارگی یک فرصت بی نظیری هست برای ما مردم که باید هدفمند و با یک استراتیژی مشخص برگزار شود، تا در کنار هم از زیبایی‌های فرهنگ هزاره و آداب و رسوم از یاد رفته‌ی‌مان را تجلیل کنیم و آن را به دیگران معرفی کنیم، تا هزارهها را به عنوان یک قوم اصیل و با هنر و صلح جو یاد کنند.»
