«رشک» نام روستای دور افتاده در ولسوالی پنجاب ولایت بامیان است، نامی که اخیرا به دلیل اینکه ساکنان آن توسط کوچیها و طالبان مجبور به کوچ دستجمعی و اجباری شدند، بر سر زبانها افتاده است. در رشک چه گذشته است، چرا مردم این روستا مجبور به کوچ اجباری و بیخانمانی گشتهاند، چرا جلو این فاجعه گرفته نشد و چرا هنوز هم صدای این مردم شنیده نشده است؟
رسانهی رخشانه در این گزارش تلاش کرده است در گفتوگو با منابع متعدد و آگاه پاسخ این پرسشها را بیشتر بررسی کند.
توضیح ریشه تاریخی ماجرا
طبق اطلاعات منابع، در سال ۱۳۵۳ هجری خورشیدی، فردی به نام محمدعوض، فرزند بخشعلی از باشندگان روستای رشک توسط کوچیها به قتل رسیده است. کوچیها حتی جسد او را نیز باخود برده و ناپدید کردهاند.
محمد عوض از بزرگان قریه رشک بوده است و اکنون بازماندههای او است که مجبور به کوچ اجباری شدهاند.
یک منبع در مورد سرنوشت محمدعوض گفته است: «عوض بخشعلی تا سه روز نزد کوچیها زندانی بوده است، ولی چون مردم بومی پنجاب در آن زمان قدرتی نداشتند، نتوانستند اقدام موثر برای نجات عوض انجام بدهند؛ به همین اساس کوچیها، عوض فرزند بخش علی را پس از سه روز میکشند و هیچ خبری از جسد او نیست و قبری برای او نیز وجود ندارد.»
به ادعای منابع، کوچیها برای پوشاندن این قتل، ابرا خط جعلی از زبان وارثین محمدعوض نیز درست کردهاند که وقتی وارثین مقتول پیگیر قضیه میشوند به این نتیجه میرسند که جعلی است، زیرا نمبر تذکره عوض را که کوچیها در ابرا خط رسانیده است با نمبر تذکره اصلی عوض که در ریاست احصائیه موجود است کاملا مغایرت دارد.
پس از این قتل دیگر کوچیها هرگز سراغ روستای رشک نمیآیند، تا اینکه طالبان برای بار اول به قدرت میرسند. منابع مردمی مدعیاند که کوچیها «مانند افراد چپاولگر به روستای رشک هجوم برده و اموال و دارایی مردم را چور و چپاول میکنند، پس از این چپاول دیگر پیدایشان نمیشود.»
منابع ما در پشته غرغری میگویند، تهاجم کوچیها دقیقا در حدود ۱۲ سرطان سال ۱۳۷۸ خورشیدی در زمان قدرت گرفتن طالبان در درور اول صورت گرفته است.
یک منبع با حفظ هویت خود گفته است: «در آن زمان ما خود در رشک زندگی میکردیم که حدود ۱۸ خانواده در آن سالها در قریه رشک زندگی میکردند، کوچیها از هر خانواده حدود ۱۰ تا ۱۲ راس گوسفند، یک تا دو راس گاو را به زور با خود بردند، آن هم به نام اجاره که شما بالای زمین ما زندگی میکنید و ما این مقدار مال شما را به جای اجاره خود میبریم.»
این منبع مدعی است که کوچیها همچنین از قریههای اطراف رشک نیز مواشی مردم را به نام اجاره با خود بردند، از جمله از قریههای حوض محمود، تابک، غویژنو، سرخک و جوی حوض که حتی دعوای زمین هم نداشتند.
همه نامها به دلیل نگرانی امنیتی در این گزارش مستعار آمده است.
رسانهی رخشانه موفق نشد در مورد ادعاهای مطرح شده در این گزارش نظر افراد کوچی یا منابع محلی طالبان را بگیرد.
حفیظ خان یکی از منابع گفته است با به قدرت رسیدن دوباره طالبان به افغانستان سر و کله کوچیها دوباره پیدا شدند.
منابع گفتند که پس از تسلط طالبان برای بار دوم، کوچیها در سال ۱۴۰۱ هجری خورشیدی زمینهای مردم بومی رشک را مورد دعوا قرار میدهد و ابتدا دعوای خود را در کمیسیونی که به نام کمیسیون حل منازعات کوچی و دهنشین از سوی طالبان ساخته شده، در ولسوالی پنجاب انجام میدهند.
منابع مدعیاند که آن کمیسیون، دعوا را بدون بررسی اسناد و مدارک دو طرف، به نفع کوچیها فیصله میکنند. فیصلهای که از طرف مردم رشک پذیرفته نمیشود. کوچیها این بار دعوا را به کمیسیون حل منازعات کوچی و دهنشین در مرکز بامیان میکشانند. طالبان از یک طرف حمایت مستقیم میکنند و باز هم دعوا را به نفع کوچیها تمام میکند.
به گفتهی حفیظخان: «محکمه ابتداییه ولسوالی پنجاب که تحت کنترل طالبان است با تبانی کمیسیون حل منازعات کوچی و دهنشین بدون بررسی دقیق اسناد دو طرف، حکم میکند که زمینها مربوط کوچیها میشود و باید مردم بومی آن منطقه خانه و زندگیشان را ترک نموده و کوچ داده شود.»
سلامالدین ۳۵ ساله و یکی از باشندگان ولسوالی پنجاب بامیان که از جریان دعوا و منازعهی کوچیها و مردم رشک اطلاع دارد میگوید: «جالب اینجا است که دعوای این دو کوچی نیم دفتر زمین بود اما محاکم بامیان و پنجاب ۵ دفتر زمین (تمام قریه رشک) را به نام اینکه کوچیها ثبت محفوظ دارند، حاتم بخشی کرده و در آخرین فیصله خود گفته بود که تا ۱۵ روز دیگر خانه، زمین و کشت و زراعتشان را به کوچیها واگذار نمایند.»
به گفتهی سلامالدین دو فرد به نامهای اول گل و وردک مربوط به کوچیها ادعای مالکیت بر زمینهای رشک را پس از برگشت دوباره طالبان به قدرت مطرح کردهاند.
اما هفتهنامه جاده ابریشم که در یک ویژه نامه به بررسی منازعات کوچیها و ساکنان محلی بامیان پرداخته، در مورد قضیه روستای رشک گفته است دو نفر از کوچیها به نامهای تاتا و یاگل در در سال ۱۴۰۱ بر بخشی از زمینهای روستای رشک پشته غرغری ادعای مالکیت کرده بودند.
به گفتهی سلامالدین، دعوای زمین قریه رشک از سالها به این سو ادامه داشته و درگذشته نیز چندین بار این دعوا انجام شده است: «در مجموع محمد غلامی (به نمایندگی از برادران) انور محمدی و نمایندهی کل قریه رشک عوض دانش طرف دعوای کوچیها هستند که دعوا رسماً در ولسوالی پنجاب شروع گردید، در همان مرحلهی اول محکمه ابتداییهی پنجاب، پنج دفتر زمین را به نفع کوچیها فیصله کرد، در حالیکه صاحبان اصلی زمین که دو صد سال مالکیت بر این زمینها داشتند، این فیصله را قبول نکردند.»
براساس گفتههای منابع، در اواسط بهار سال ۱۴۰۱ دقیقا کمتر از یک سال از به قدرت رسیدن دوباره طالبان، این دعوا دوباره شروع شده است.
به گفتهی سلامالدین، مالکان اصلی این روستا در بامیان مرافعه طلب شدند و فیصلهی دوسیه نقض گردید و به دادگاه پنجاب برگشت داده شد.
مطابق اسنادی که به دسترس رسانهی رخشانه قرار گرفته است، فیصله محکمه ولسوالی پنجاب به تاریخ ۹ جدی ۱۴۰۴ ( ۱۴۴۶/۱۱/۲۸ قمری) نقض شده است و برای محکمه پنجاب وظیفه سپرده شده است تا قضیه را دوباره بررسی نماید.
اما به گفته سلامالدین، بار دوم نه تنها اسناد مردم بومی به صورت درست بررسی نشد، بلکه حتی قرار نقض محکمه مرافعه بامیان نیز مورد بی اعتنایی قرار گرفته است.
سلامالدین همچنین میگوید که بار دوم محکمه ولسوالی پنجاب این دوسیه را به دست اولگل، کوچی مدعی، به محکمه بامیان فرستاد، مرافعه بامیان فیصلهی محکمه پنجاب را تایید نموده است: «جالب اینجاست که مرافعهی مرکز بامیان همین پرونده را دوباره توسط اولگل برای تطبیق به محکمه ابتداییه پنجاب فرستاده است.»
مطابق قانون محاکم باید تمام فیصلهها توسط پُست ارسال شود تا از دخالت یکی از طرفین دعوا محفوظ بماند.
مردم بومی رشک که طرف دعوای کوچیها هستند، بارها در عرایض خود از این موضوع شکایت کردهاند. اسناد هم نشان میدهد که آنها این موضوع را با محکمه مرافعه ولایت بامیان هم مطرح کردهاند.
سلامالدین در ادامه میگوید که مالکان اصلی زمین به کابل رفته و «تمیز خواه» شدند و دادگاه عالی طالبان در ذیل عریضه آنها عنوانی محکمه مرافعه بامیان نوشته است که: «مطابق به مکتوب متحد المال ۳۰۵ اصولاً اجراآت نمایید.»
مکتوب شماره ۳۰۵ حکم میکند که پروندههایی که مانع حقوقی و شرعی نداشته باشند، برای بررسی به محکمه تمیز ارسال شود و تمیز میتواند که پرونده را دوباره به دوران بیاندازد.
اما به گفتهی سلامالدین، در این منازعه و دعوا حکم محکمه تمیز به محکمه مرافعه مرکز بامیان آورده شد و مرافعه بامیان نیز نوشته است : «اصولاً اجراآت نمایید.»
اسنادی که نشان میدهد، فیصلهنامه به دست یک طرف دعوا از نهادی به نهاد دیگر فرستاده شده که خلاف قانون است/ عکس: ارسالی به رسانهی رخشانه
پس از آن، ساکنان بومی این حکم را به تاریخ ۱۹ سرطان امسال به محکمهای در پنجاب بردهاند که رییس محکمه طالبان در پنجاب حکم را به مدیریت حقوق این ولسوالی ارجاع کرده است.
منابع مدعیاند که مدیریت حقوق ولسوالی پنجاب بدون هیچگونه بررسی و ملاحظهای نسبت به دادگاه عالی طالبان، در پی تطبیق فیصله قبلی و ابتدایی برآمده و خلاف تمام نورمهای حقوقی، شرعی و تمیز خواهی ساکنان بومی، به تاریخ ۱۹ سرطان به مردم قریه رشک اعلام نمودند که ۱۵ روز دیگر فرصت دارند تا خانه، زمین، و زراعت تان را به کوچیها واگذار نموده و روستا را ترک کنند.
میرویس موسوی ۴۳ ساله، حقوقدان که در خصوص این پرونده مطالعه کرده، میگوید به دلایل مختلف فیصله محکمهی ولسوالی پنجاب، خلاف تمام نورمهای حقوقی، شرعی، جانبدارانه و غیر عادلانه است: «در نخست محکمه ابتداییه هیچ وقت حق فیصله برای تطبیق را ندارد؛ همینطور کوچیها نیم دفتر زمین را دعوا نموده است، اما محکمه با حاتمبخشی وجانبداری از آنها ۵ دفتر زمین را به کوچیها واگذار کرده است، سوم هم سند کوچیها از زبان اجداد مالکان زمین نه، بلکه سند جعلی از زبان کوچی دیگر است که مدعیان کنونی کوچی میگویند که ما زمینها را از “حضرت محمد” کوچی خریدهایم و اسناد فعلیشان را به آن کوچی نسبت میدهند.»
این کارشناس حقوقی در ادامه میگوید که دو صد سال است که مردم قریه رشک مالکیت این زمینها را دارند و اسناد شرعی، عرفی و نیز تکتهای مالیهدهی معتبر از سال ۱۳۲۵ هجری خورشیدی تاکنون به دست آنان است. او که اسناد را بررسی کرده میگوید، ثبت محفوظ زمینهای ادعایی کوچیها با اسناد دست داشتهای شان مغایرت دارند.
به گفتهی آقای موسوی ثبت محفوظ کوچیها جعلی است و در محکمه هرگز مورد بازخواست و ارزیابی قرار نگرفته است: «میان “سند حضرت محمد” با سند مالکان بومی زمین در رشک تفاوت زیاد در حدود اربعه وجود دارد، به این معنا در سال ۱۳۲۵ هجری خورشیدی حدود زمینهای متعلق به مالکان اصلی را بسیار زیاد نشان میدهد، اما در سند حضرت محمد کوچی متعلق به سال ۱۳۳۷ خورشیدی، حدود همان ۵ دفتر زمین بسیار محدود و کم نشان داده شده است، سند حضرت محمد کوچی همان است که گویا به کوچیهای صاحب دعوای کنونی زمین های رشک را فروخته است، اما به عیان دیده میشود که این پروسه جعلی و کاملاً ساختگی میباشد.»
به گفتهی آقای موسوی وقتی زمینها همان زمین است چرا در حدود و چهار اطراف تفاوت آمده است؟
اسنادی که کوچیها براساس آن، مدعی زمینهای رشک هستند/ عکس: ارسالی به رسانهی رخشانه
کوچ اجباری
طالبان به تاریخ ۶ اسد امسال ۲۵ خانهی اهالی روستای رشک را مهر و لاک نموده و آنان را کوچ اجباری دادند، قبل از آن این گروه به تاریخ ۱۹ سرطان به مردم رشک ۱۵ روز مهلت داده بودند تا این روستا را ترک کنند. این مهلت به تاریخ ۳ اسد به پایان میرسید، سه روز پس از پایان این مهلت، سربازان طالبان و هیئتی از این گروه به روستا هجوم برده و وسایل خانههای مردم این روستا را از خانههای شان بیرون انداخته و آنان را مجبور به کوچ اجباری کردند.
این رویداد واکنشهای زیادی را برانگیخت و در رسانههای مختلفی خبرساز شد، همچنین فعالین حقوق بشر، مسوولین سازمانهای بینالمللی حقوق بشری در رابطه به این موضوع واکنش شدید نشان دادند و آن را خلاف اصول بین المللی و حقوق بشردوستانه توصیف نمودند.
از جمله ریچارد بنت، گزارشگر ویژهی شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد برای افغانستان، در واکنش به این موضوع گفته بود که آوارگی هرگز قابل قبول نیست.
او به تاریخ ۲۸ اسد در صفحه ایکس خود نوشت که در حال بررسی کوچ اجباری باشندگان روستای رشک ولسوالی پنجاب بامیان است.
گزارشگر ویژهی شورای حقوق بشر سازمان ملل، خواستار یک راه حل مسالمتآمیز و عادلانه در این زمینه شده بود، او همچنین گفته بود که طالبان باید به استانداردهای بینالمللی، از جمله دادگاه عادلانه، دوره اطلاعرسانی، مشاوره واقعی و جبران خسارت پایبند باشند.
در همین حال کسانیکه از اوضاع باشندگان روستای رشک آگاه هستند میگویند که اکثر کسانیکه طرف دعوای کوچیها هستند، فعلا به صورت پنهانی زندگی میکنند، دلیل اصلی زندگی پنهانی این است که طالبان به زور آنها را مجبور میکنند که پای سند به نفع کوچیها را امضا کنند.
صحبت خان ۳۸ ساله و یکی از باشندگان پنجاب میگوید که خانوادههایی که در اثر این دعوا کوچ اجباری داده شدهاند در وضعیت اسفبار و سختی زندگی میکنند: «مردم رشک که کوچ اجباری داده شده فعلا بسیار در وضعیت اسفبار و سختی زندگی میکنند، اونا مجبورند مخفیانه زندگی کنند و در عین حال از خانه و کاشانه خود آواره شدهاند.»
براساس اطلاعات منابع، در قریه رشک ۲۵ خانواده زندگی می کنند که چهار خانواده طرف دعوای کوچیها هستند. سایر خانوادهها کسانی اند که زمینهای این چهار خانواده زمیندار را به اجاره گرفتهاند و دهقانی میکنند: «همان چهار خانواده طرف دعوای کوچیها کوچ اجباری داده شده و فعلا به صورت پنهانی زندگی میکنند، باقی ۲۱ خانواده دیگر هم فقط تا زمان جمعآوری کشت و کار و تسلیم دهی اجاره به کوچیها مهلت داده شده تا در رشک زندگی نمایند؛ وقتی در پایان سال زراعین تمام اجارهها را به کوچیها تسلیم کردند باید از رشک کوچ نمایند، این فیصله است که مدیریت حقوق پنجاب به تاریخ ۹ اسد برای خوش خدمتی به کوچی برای باشندگان رشک ابلاغ کرده اند.»
هفته نامه راه ابریشم گزارش داده است که کوچیها علوفه حیوانات و برخی از حاصلات زراعتی مردم مثل ریشقه و کچالو را فروختهاند.
یک منبع هم که با رسانهی رخشانه صحبت کرده، گفته است: «تمام گندم، علف، ریشقه را کوچیها فروختهاند. از قریه انتقال دادهاند.»
این منبع محلی همچنین میگوید که ساکنان بومی رشک تحت هیچ فشاری حاضر نشدهاند پای فیصلههایی که محکمهی طالبان و کمیسیون «خود ساخته» آنان صادر کردهاند امضا و شصت نمایند.
او به عنوان نمونه از زندانی شدن چند تن از این ساکنان یادآوری میکند: «در دو سال گذشته طالبان در مرکز بامیان طرف دعوای کوچیها در رشک را زندانی نمودند تا از این طریق آنان را وادار نمایند که زمینهای شان را به کوچیها واگذار نمایند، ولی باشندگان محلی رشک هیچگاه از حق خود کوتاه نیامده و تحت هیچگونه شرایطی حاضر نشدند فیصلههای طالبان و کمیسیونشان را قبول کنند.»
معلومات منابع نشان میدهد که بار اول در ۲۷ جوزاری سال ۱۴۰۲ چهار تن از باشندگان رشک به نام های عبدالله، محمد، انور و علی حسین از سوی عبدالله سرحدی والی طالبان در بامیان به مدت سه روز زندانی شده است. بار دوم نیز در اواسط ماه سرطان همین سال چهار تن از باشندگان رشک به نام های عوض دانش، محمد، انور و علی حسین به مدت سه روز در ولسوالی پنجاب از سوی طالبان زندانی میشوند.
این چهار تن پس از سپری کردن سه روز به مرکز بامیان منتقل میشوند و مدتی نیز در مرکز این ولایت زندانی میمانند.
منابع ادعا دارند این افراد از سوی شخص والی طالبان تحت فشار، تهدید و سرکوب قرار میگیرند تا زمینهای خود را به کوچیها واگذار نمایند، اما آنان کوتاه نمیآیند.
در همین حال عزیر احمد خادمی، یکی از کارشناسان مسایل اجتماعی نیز میگوید که طالبان با حمایت از کوچیها میخواهد سیاست حذف سیستماتیک خود را پیش ببرد و از این طریق زمینهای مردم بومی را در مناطق مختلف از آنها بگیرند.
خادمی به عنوان نمونه از قضایایی مانند رشک، سنگ تخت و بندر در ولایت دایکندی و روستای ریگشاد در مرکز بامیان یادآوری نموده میگوید: «بررسیهای ما نشان میدهد که در هیچ یک از دعواهایی که میان کوچی و مردم بومی اتفاق افتاده هیچگاه مردم برنده نشدهاند، طالبان با تمام توان تلاش کردهاند تا کوچی با اسناد تقلبی و ساختگیشان برندهی دعوا باشد.»
